De rechtsstaat afbreken is één ding. Maar herstellen, zoals in Polen is niet eenvoudig, als je het volgens de principes van de rechtsstaat moet doen.
Herstel in Polen
De rechtsstaat, een staatsvorm waarin het recht het laatste woord heeft en niet de regering, is een kostbaar bezit. Maar het is ook een kwetsbaar bezit. Inbreuken erop blijken niet eenvoudig terug te draaien. Dat geldt voor de EU-instellingen die een onwillige lidstaat (zoals Hongarije) op het rechte pad proberen te krijgen. Maar het geldt ook voor een lidstaat die de rechtsstaat in ere wil herstellen, zoals nu in Polen.
De nieuwe minister van Justitie in Polen, Adam Bodnar, staat voor de uitdaging om de rechtsstaat in Polen te herstellen. En dat zonder de rechtsstaat geweld aan te doen. Hoe ontmantel je netjes, maar voortvarend regels en instellingen die opgezet zijn om de onafhankelijke rechtspraak te ondermijnen? Terwijl je ondertussen wordt tegengewerkt door een partijgebonden president en door partijdige rechters?
Rol EU
Voorkomen is beter dan genezen. De voornaamste verantwoordelijkheid ligt natuurlijk bij de lidstaat zelf. Dat geldt ook voor Nederland. Maar welke rol kan de EU spelen? John Morijn, hoogleraar in Groningen, bracht voor het Europees Parlement in kaart hoe de EU hierbij effectiever kan handelen.
Als een lidstaat, ondanks waarschuwingen, de rechtsstaat blijft schenden, kan de Europese Commissie de zaak voorleggen aan het Europees Hof van Justitie. Dat heet een inbreukprocedure. Als hoeder van de Europese verdragen zou de Europese Commissie dit instrument consequenter moeten hanteren. Nationale rechters kunnen ook vaker om advies vragen aan het Europees Hof als er onduidelijkheid bestaat over een rechtsstatelijk vraagstuk.
En de Commissie moet consequenter omgaan met de mogelijkheden om te korten op EU-subsidies.
Meer actie nodig
Natuurlijk, in de afgelopen jaren is al vooruitgang geboekt. Zo brengt de Europese Commissie nu jaarlijks een rapport uit over de deugdelijkheid van de rechtsstaat. En de Commissie heeft betalingen uit de EU-begroting en het coronaherstelfonds aan Hongarije en Polen opgeschort omwille van de rechtsstaat.
Maar volgens Morijn is meer actie van de Europese Commissie mogelijk en nodig. Ook om het Europees Parlement in positie te brengen. Hij heeft enkele aanbevelingen. Ook zegt hij dat het aantal vragen van nationale rechters aan het Europees Hof over rechtsstatelijke vraagstukken erg verschilt van lidstaat tot lidstaat.
Tussen 2011 en 2022 maakten vooral rechters in Duitsland, Nederland, Oostenrijk, België en Italië gebruik van deze mogelijkheid. Dat zie je op de grafiek hieronder.
Het belang hiervan werd door de vorige Poolse regering zeker onderkend. Want Poolse rechters werden onderworpen aan disciplinaire maatregelen als zij het waagden zo’n vraag aan het Europees Hof te stellen. Die belemmering voor Poolse rechters is nu uit de weg geruimd.
Eurocommissaris Reynders (Justitie) is overigens net terug uit Polen. Hij gaat nu bekijken of de rechtsstaat daar voldoende is hersteld om het land toegang te geven tot het coronaherstelfonds.
