Rechtsstaat en democratie in 2025: Wordt dit het kanteljaar voor de EU?

4 min. leestijd
(Bron foto: iStock)

Een witwasschandaal rond een top-Eurocommissaris, een verzwakkende rechtsstaat in meerdere lidstaten en een Europees Parlement dat worstelt met de opmars van radicaal-rechts. Na een turbulent 2024 staat de Europese Unie voor cruciale uitdagingen in het nieuwe jaar. Een vooruitblik op de belangrijkste dossiers die de democratische fundamenten van het continent op de proef stellen.

Hongarije versus Brussel: de strijd om de rechtsstaat 

Het wordt een cruciaal jaar voor de rechtsstaat in Europa, met Hongarije als grootste zorgenkind. Premier Viktor Orbán zag eind 2024 een miljard euro aan EU-geld door zijn vingers glippen terwijl meer fondsen bevroren blijven. De economie in Hongarije kwakkelt, terwijl Orbán de hete adem van concurrent Péter Magyar in de nek voelt. Magyars Tisza-partij haalt Orbáns Fidesz in recente peilingen in. De Hongaarse verkiezingen van 2026 werpen hun schaduw vooruit.

Wat een contrast is Polen, waar de wind sinds Donald Tusks aantreden radicaal is gedraaid. De nieuwe premier maakt werk van zijn belofte om de rechtsstaat te herstellen. Zo voortvarend zelfs dat Brussel de beruchte Artikel 7-strafprocedure tegen Polen heeft geschrapt. Al blijft het afwachten of Tusk zijn hervormingsplannen kan doorvoeren, omdat president Duda zijn veto nog kan uitspreken. Pas in mei 2025 zijn er nieuwe presidentsverkiezingen.

De nieuwe sheriff van de rechtsstaat in Brussel, Eurocommissaris Michael McGrath, zet intussen de toon voor 2025. Zijn belofte om EU-geld nog sterker te koppelen aan rechtsstaatprincipes doet sommige hoofdsteden huiveren. Niet alleen Hongarije, maar ook Italië en Slowakije liggen onder het vergrootglas na kritische rapporten over hun democratische standaarden.

De val van rechtsstaathoeder Didier Reynders

Waar McGraths voorganger Didier Reynders in 2024 nog de Europese rechtsstaat verdedigde, raakte hij eind dat jaar zelf in een storm van verdachtmakingen. Direct na zijn afscheid als Eurocommissaris voor Justitie viel de Belgische politie zijn woningen binnen op verdenking van het systematisch witwassen van geld via de Nationale Loterij. Een pikante zaak voor iemand die jarenlang corruptie en fraude binnen de EU bestreed.

In 2025 zal blijken hoe sterk de zaak tegen Reynders is. De beschuldigingen zijn ernstig: twee onafhankelijke meldingen bij het Belgische parket suggereren dat hij en zijn vrouw over een periode van tien jaar zo’n 800.000 euro hebben witgewassen via loterijtickets. 

Europese ombudsman vertrekt

Niet alleen bij de Europese Commissie, maar ook bij de Europese Ombudsman was 2024 het jaar van de wissel. De Portugese Teresa Anjinho neemt in februari 2025 het stokje over van Emily O’Reilly, die ruim tien jaar lang de rol van Europese waakhond vervulde. Voor Nederland was het bijna raak – de Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen eindigde als tweede in de verkiezing, ondanks een intensieve campagne waarin hij zijn ervaring met de Nederlandse Toeslagenaffaire als waarschuwing voor Europa presenteerde.

Het zal voor de opvolger moeilijk zijn aan de hoge standaarden van O’Reilly te voldoen. Ze schuwde de confrontatie met de machtigste EU-bestuurders niet, zoals bleek uit haar harde aanpak van Commissievoorzitter Von der Leyen. Die kwam onder vuur te liggen vanwege geheimgehouden sms’jes met Pfizer-topman Bourla over coronavaccins. Von der Leyen probeerde de berichten af te doen als ‘kortlevend’, maar O’Reilly beet zich vast in de zaak. De kwestie is nog altijd niet afgerond. The New York Times vecht nog steeds voor openbaarmaking bij het Europees Hof.

De nieuwe Europese Ombudsman Anjinho, voorheen staatssecretaris van Justitie in Portugal en mensenrechtenexpert, belooft de lat hoog te leggen. Ze wil de klachtenafhandeling versterken, kwetsbare groepen beter bereiken en problemen binnen EU-instellingen aanpakken. 

Brokkelt het cordon sanitaire af?

2024 was ook het jaar dat we weer naar de Europese stembus trokken. Niet enkel de PVV, maar extreemrechts deed het goed in heel Europa. Ondertussen brokkelt het traditionele cordon sanitaire tegen extreemrechts in het Europees Parlement steeds verder af, vooral door toedoen van de christendemocratische EVP-fractie. 

De eerste barsten werden zichtbaar toen de EVP samen met de rechts-radicale fracties stemde voor wijzigingsvoorstellen (amendementen) over grenshekken en ‘terugkeerhubs’. Later volgde samenwerking bij de verzwakking van de ontbossingsregels. Het opportunistische stemgedrag van de EVP zorgt voor spanning met traditionele bondgenoten als de liberalen en sociaaldemocraten. Die houden, zoals blijkt uit een uitgelekt Renew-document, vast aan een strikt cordon tegen wat zij zien als “duidelijk extreemrechtse groeperingen”.

Toch is volledige normalisering van radicaal-rechts nog ver weg. PVV-Europarlementariër Auke Zijlstra vertelde Brusselse Nieuwe eerder nog dat zijn fractie nog steeds wordt buitengesloten bij onderhandelingen en belangrijke posities. Het cordon mag dan scheuren vertonen, helemaal weg is het nog niet.