1991. Vanuit een tijdelijke Maastricht-Europa tv-studio vertelt Jan van Loenen, één van de tweeduizend aanwezige journalisten, dat de Europese regeringsleiders zojuist hun bespreking hebben hervat. Het was die dag ervoor nog zo goed gegaan, de landen waren het eens geworden over een Economische en Monetaire Unie. Maar in de Hilversumse studio leidt Paul Witteman op deze decemberavond alsnog een bloedstollende uitzending van het actualiteitenprogramma Achter het nieuws.
Het gat blijft groot
Groot-Brittannië heeft al een uitzondering gekregen op ‘die Europese munt’, nu doen ze weer moeilijk over ‘de sociale paragraaf’. Van Maastricht schakelt Witteman door naar Londen. Correspondent Lia van Bekhoven legt het probleem in hoog tempo uit: de Britten zijn bang voor het socialisme, bang voor vakbonden, bang om de nalatenschap van Thatcher te verkwanselen als ze nu afspraken maken over werkweken en minimumlonen.
Witteman schakelt door naar Den Haag, daar toont VVD-fractieleider Frits Bolkestein zich bezorgd om de democratische bevoegdheden van het Europees Parlement. Die zijn onvoldoende, vindt hij. Het ‘gat tussen Den Haag en Straatsburg’, waar het Parlement toen zetelde, blijft zo te groot, vreest hij. Dreigt de Europese top op een mislukking uit te draaien?
Vijftien jaar
En dat is waar het begint voor de dan vijftienjarige Mathieu Segers. De stad waar hij opgroeit is het strijdtoneel van een politieke thriller, het middelpunt van Europa. Op zijn fiets toert hij langs het hotel van Helmut Kohl, langs het Limburgse Gouvernement waar de regeringsleiders praten en praten, een poging om deelgenoot te worden van wat een van de grootste kantelpunten bleek in het Europa zoals wij dat nu kennen. Segers is gefascineerd, geboeid, en komt daar niet meer vanaf. Een kort leven lang deed hij onderzoek naar de Unie. De Europahoogleraar overleed dit weekend.
“Gebeuren er dingen met en toch buiten mij?” schrijft Hubert Lampo in Terugkeer naar Atlantis (1953). Het is het citaat waarmee Segers zijn boek Reis naar het continent opent, waarin hij onderzoekt hoe Nederland met de jaren in de Europese samenwerking verzeild is geraakt. Natuurlijk, achteraf bezien is het logisch te verklaren waarom Nederland telkens weer deelnam aan een volgende stap in het Europese project. Praktische, economische voordelen gaven de doorslag. Maar dat is achteraf beredeneerd, schrijft Segers. Om te voorkomen dat we ons laten leiden door politiek gemotiveerde inkleuring van de geschiedenis ging hij telkens terug naar de bronnen, de feiten.
Achter op het heden
Dat onderzoek naar het voortschrijden van de Europese samenwerking loopt telkens achter op het heden, legt Segers uit in het in oktober gepubliceerde tweedelige overzichtswerk The Cambridge History of the European Union. De primaire bronnen in de Europese archieven in Florence, Lausanne en Luxemburg zijn na dertig jaar openbaar.
Sinds de eerste documenten in de jaren tachtig geraadpleegd konden worden, is de conclusie telkens weer: geen enkele partij, niet de regeringen, de Europese instituties, de lobbyisten, de politici, niemand heeft ooit echt de controle gehad over het integratieproces van de EU.
Op scherp
Wie Europa wil begrijpen, moet de dagboeken van Max Kohnstamm lezen, schrijft Segers. Hij publiceert de dagboeken in 2011. Ze zijn haast inzichtelijker dan de staatsarchieven, of in elk geval onmisbaar naast die bronnen. De ‘lobbyist voor Europa’ stond in de jaren vijftig en zestig in het oog van de Europese storm. Zijn dagboeken vertellen een heel ander verhaal dan wat toen werd gepresenteerd. Het vertelt het verhaal van Europese integratie als “bol van tegenstrijdige ontwikkelingen, mispercepties en ongelooflijke samenlopen van omstandigheden”.
De Europese samenwerking is altijd iets geweest dat Nederland overkwam, net als andere lidstaten, concludeert Segers. Sterker nog: “Nederland werd er op cruciale momenten zelfs door overrompeld.” En dat kwam, schrijft hij, doordat het land niet zo doorhad wat er precies gebeurde op het Europese niveau. Mathieu Segers heeft die blik op scherp gesteld.
