De Europese Unie is een ingewikkelde organisatie met complexe regels, instituten en termen. Eén daarvan is het ‘associatieverdrag’, een term die regelmatig opduikt in het nieuws, maar lang niet altijd goed wordt uitgelegd. De recente discussie over het associatieverdrag tussen de EU en Israël is een goede aanleiding om die term eens onder de loep te nemen. Wat is zo’n verdrag precies, waarom bestaan ze, en waarom leidde het in Nederland ooit tot een referendum?

Wat is het?

Een associatieverdrag is een bindende samenwerkingsovereenkomst tussen de EU en een land buiten de Unie, een zogenoemd ‘derde land’. Het doel is simpel: samenwerken op economisch, politiek en soms ook sociaal of cultureel vlak.

Zo’n verdrag kan afspraken bevatten over het verlagen van invoerheffingen, financiële steun bij hervormingen of samenwerking op het gebied van mensenrechten. Het is geen vrijblijvende afspraak. Alle EU-landen moeten het goedkeuren. En precies dat maakt het soms politiek gevoelig.

Israël

Op dit moment staat het associatieverdrag tussen de EU en Israël onder druk. Volgens de EU houdt Israël zich niet aan de afspraken door geen of weinig voedsel toe te laten tot de Gazastrook. In artikel 2 van het verdrag staat dat beide partijen de mensenrechten moeten respecteren. Toch heeft de EU nog geen stappen ondernomen. Niet alle lidstaten zijn het erover eens.

Oekraïne

Veel Nederlanders herinneren zich nog het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne. In 2016 leidde dat tot een nationaal raadgevend referendum – het eerste en enige onder de tijdelijke referendumwet. Actiecomité GeenPeil, waar ook Forum voor Democratie deel van uitmaakte, haalde genoeg handtekeningen op om het referendum af te dwingen. De uitkomst: zo’n 61 procent stemde tegen.

Waarom was dit zo controversieel? Tegenstanders vreesden dat het verdrag een opstap was naar EU-lidmaatschap voor Oekraïne. Ook waren ze bang dat Nederland zich financieel en politiek te veel zou binden aan een instabiel land. Voorstanders zagen het juist als een kans om de rechtsstaat in Oekraïne te versterken en handel te vergemakkelijken.

Waarom?

Associatieverdragen gaan vaak over handel en economie, maar politieke motieven spelen zeker mee. In het geval van Oekraïne ging het bijvoorbeeld om het verlagen van tarieven, modernisering van de economie en samenwerking op het gebied van justitie. Daartegenover stond een duidelijke verwachting: Oekraïne moest werk maken van corruptiebestrijding en hervormingen.

Ook met Israël zijn zulke afspraken gemaakt. Denk aan samenwerking op het gebied van wetenschap, handel en luchtvaart. Maar politieke ontwikkelingen kunnen ervoor zorgen dat die samenwerking onder druk komt te staan.

EU-lidmaatschap?

Een associatieverdrag betekent niet automatisch dat een land kandidaat-lid wordt van de EU. Na het Oekraïne-referendum benadrukte de EU in een bindende verklaring dat het verdrag géén opstap is naar toetreding. Ook zou het akkoord geen extra subsidies of militaire verplichtingen met zich meebrengen.

Geopolitiek gereedschap

Voor de EU zijn associatieverdragen een manier om invloed uit te oefenen in buurlanden en regio’s waarmee ze veel handel drijft, zoals Oost-Europa en het Midden-Oosten. Via zulke verdragen kan de EU eisen stellen op het gebied van mensenrechten, veiligheid en economie. In ruil daarvoor krijgen landen toegang tot de interne markt of financiële steun.

Het zijn dus middelen voor samenwerking, maar ook voor politieke druk – zoals nu in het geval van Israël. Lees hier meer over de positie van Nederland en Europa tegenover Israël. 

Deze week ging het boek Babbel in de bubbel in de voorverkoop. De afgelopen jaren heeft Tinne Horemans een hele reeks verhelderende columns geschreven over het wel heel speciale taalgebruik in Brussel. De taal die wordt gebruikt als smeermiddel om ingewikkelde processen te duiden, te koppelen en gladjes te laten verlopen. Met haar zachte pen en heldere schrijfstijl, raakt Tinne de kern van de Europese taal. En we hebben de beste columns nu gebundeld. Het boek komt na de zomer uit. Bestel nu alvast. Een leuk cadeau (ook voor de feestdagen aan het eind van het jaar).