‘Het was pijnlijk en hallucinant’. De permanente vertegenwoordiger van de Vlaamse regering in Nederland windt er tijdens een bijeenkomst in het Huis van de Provincies in Brussel geen doekjes om. Als hij terugdenkt aan de eerste weken van de Corona-uitbraak in het voorjaar van 2020, roept dat voor Filip D’havé beelden op uit de Eerste Wereldoorlog. Dat de grens tussen Nederland en België dicht ging, deed hem denken aan de prikkeldraadversperring die de Duitse bezetter destijds aanlegde. Een grensdraad die in die jaren ook nog eens onder hoogspanning stond en waar Belgische vluchtelingen die naar Nederland wilden de dood vonden.

Provinciale lobby

Dit keer kostte de Corona-grensversperringen geen mensenlevens. Toch heeft het sluiten van de Nederlands-Belgische grens – de eerste Europese binnengrens waar de controles werden afgeschaft – een diepe schok teweeg gebracht. Vooral in het grensgebied zelf, maar ook in Brussel. De stad die uitpuilt van de politici en bestuurders die overtuigd zijn van het ideaal van een Europese gemeenschap, waar dichte grenzen tussen Europese buren bij een donker verleden horen.

Nu de ergste fase van de Corona-uitbraak achter ons lijkt te liggen, is het volgens de gezamenlijke lobby van de Nederlandse provincies tijd om de schade op te nemen. Vandaar de bijeenkomst in hun Brusselse ambassade. Want de provinciebestuurders zit het nog steeds niet lekker dat zij in feite werden gepasseerd toen nationale regering hun lockdowns afkondigden.

Groepsimmuniteit

Filip D’Havé roept in herinnering wat de Belgen ertoe bracht om de grens met Nederland te sluiten. De federale regering van onze Zuiderburen liet zich inspireren door het harde optreden van de Fransen. President Emmanuel Macron verklaarde het virus ‘de oorlog’ juist op het moment dat premier Mark Rutte een heel andere toon aansloeg. D’Havé: “Toen kwam die ongunstige uitspraak van Mark Rutte dat Nederland inzette op groepsimmuniteit. Dat viel bij ons als een koude steen neer.”

Ruttes tv-toespraak leidde tot een paniekreactie bij de Belgen. Alle decennialang gegroeide overlegafspraken tussen de Benelux-partners werden vergeten. “De grens werd gezien als een praktische manier om het probleem te compartimenteren”, zegt D’Havé. Uiteindelijk duurde het slechts vijf uur voordat de Belgische minister de grens daadwerkelijk sloot, zonder de moeite te nemen om haar Nederlandse collega Grapperhaus te informeren.

Schok

De provinciale discussiebijeenkomst is vooral een therapeutische sessie voor bestuurders om de schok van zich af te praten. Zo zegt de Limburgse CDA-europarlementariër Jeroen Lenaers over het rampjaar 2020: “Dingen die we niet voor mogelijk hielden, bleken toch te kunnen”.

De VVD-er Frans Weekers roept in herinnering dat mensen aan de andere kant van de grens niet bij de begrafenis van geliefden konden zijn: ‘Laten we dat niet vergeten’. De oud-staatssecretaris is tegenwoordig een van de adjunct-secretarissen-generaal van de Benelux Unie.

En namens de Europese Unie zegt de baas van het Europese Comité van de Regio’s Apostolos Tzitzikostas dat Covid ‘de grootste klap sinds decennia voor de grensoverschrijdende samenwerking was’. Volgens hem kunnen we ons de chaos van vorig jaar niet nog een keer permitteren. 

Nooit meer dicht

Dat het de volgende keer anders moet, daarover is iedereen het eens. Maar hoe het sluiten van grenzen te voorkomen, is een vraag die niet zo makkelijk beantwoord kan worden. Tzitzikostas verwacht een plan van de Europese Commissie dat het sluiten van grenzen zonder overleg met de buurlanden niet meer kan. Ook Lenaers ziet een taak voor de Commissie, maar erkent dat het sluiten van grenzen altijd een nationale aangelegenheid zal blijven. 

Lenaers heeft 1,6 miljoen euro losgepeuterd voor een Europees proef-project. Hij wil dat de Commissie in heel Europa in kaart brengt welke sociale en economische schade het sluiten van de grenzen heeft veroorzaakt. Dat moet een digitale database opleveren met praktische voorbeelden waarin hij hoopt dat er een rode lijn te ontwaren is. 

Benelux als proeftuin

Het is dan aan regionale en lokale bestuurders om in actie te komen en zich te laten inspireren door de lijst van Lenaers. Frans Weekers heeft daar wel oren naar. Als het aan hem ligt worden de Benelux-landen net als in het verleden weer een Europese proeftuin. Nog intensiever moeten autoriteiten aan weerszijden van de grens met elkaar gaan samenwerken. Het moet het antwoord zijn voor die momenten dat nationale overheden weer in de overdrive gaan: als regio’s samenwerken, kunnen ze lokaal de probleem oplossen die ontstaan als premiers en presidenten weer eens in een nationale reflex schieten.