Onder druk van de oorlog in Oekraïne grijpt de Europese politiek in op de energiemarkt op een manier die nog nooit vertoond is. Het gaat om hoge belastingen voor energiebedrijven, de verplichting om elektriciteit te besparen en de mogelijkheid voor nationale regeringen om prijzen te bevriezen.

Het doel van Eurocommissaris Frans Timmermans is om met deze voorstellen de energieprijzen voor burgers en bedrijven onder controle te krijgen. De markt, zo is de analyse van Brussel, functioneert niet meer. En daarom is staatsingrijpen gerechtvaardigd.

Het geld dat de Europese lidstaten ophalen met de extra belastingen op energiebedrijven moet beschikbaar komen voor inkomensondersteuning van burgers die in financiële problemen komen door de hoge gas- en elektriciteitsprijzen. “Iedereen ziet dat huishoudens en bedrijven zo de winter niet doorkomen”, zegt Timmermans. “Dus iedereen wil ook snel handelen. Wij geven ze daarvoor de tools. Er kan echt worden ingegrepen, zodat de nood kan worden verlicht.”

Nieuwe belastingen en solidariteitsheffing

Het belangrijkste voorstel is om de overwinsten van energiebedrijven die geen gas gebruiken voor het opwekken van elektriciteit worden afgeroomd. Omdat de gasprijs de prijs van elektriciteit bepaalt, maken deze bedrijven volgens de Europese politici onrechtvaardig veel winst. Alles wat zij meer verdienen dan 180 euro per megawattuur moeten ze inleveren.

In Brussels jargon heet deze extra belasting een ‘inframarginale heffing’. De prijzen van eindgebruikers zullen er niet door dalen, maar de verwachte opbrengst van meer dan 100 miljard euro moet worden herverdeeld onder burgers en het midden- en kleinbedrijf.

De tweede heffing noemt de Europese Commissie een solidariteitsbijdrage van de fossiele industrie. Ook olie- en gasbedrijven zoals Shell maken momenteel veel winst. Niet dankzij het nemen van bedrijfsmatige beslissingen, maar zoals de Europese Commissie opmerkt in de motivatie van de maatregel: enkel dankzij de marktverstoring die de oorlog in Oekraïne veroorzaakt.

Als de lidstaten akkoord gaan met het voorstel, moeten ze een belasting heffen van minimaal 33% op de winsten die uitstijgen boven 120% van de gemiddelde winst over de afgelopen drie jaar. De Commissie verwacht dat deze maatregel 25 miljard euro oplevert. Dat geld moet gaan naar het ondersteunen van burgers en bedrijven die lijden onder de hoge energieprijzen. “Het is ook helemaal niet zo radicaal”, zegt Timmermans over de winstbelasting. “Aan de andere kant levert het wellicht meer dan 100 miljard [het totaal van de maatregelen, red.] op om huishoudens en bedrijven te ondersteunen.”

Verplicht besparen

Sinds het begin van de zomer geldt er een Europese norm om het gasverbruik te beperken. Daar komt nu een soortgelijke verplichting bij om elektriciteit te besparen. Het verbruik moet 10% omlaag, stelt de Commissie voor aan de lidstaten.

Dat is een vrijwillig doel, maar daarnaast komt er de echte plicht om 5% te besparen tijdens piekuren. 5% minder stroom op het hoogtepunt van de dag, zou een enorm effect hebben op het totale gasverbruik. De totale behoefte zou dalen met 4%. Timmermans: “Er zal minder aanbod van gas zijn dan dat er vraag naar is, ook op de lange termijn. Dat het gasgebruik omlaag moet, is een feit waarmee we moeten leren leven.”

Prijzen bevriezen

Omstreden is het laatste deel van de plannen van de Commissie. Onder druk van een aantal lidstaten wil Timmermans het nationale regeringen toestaan om de energieprijzen te bevriezen. Nederland heeft zich hier fel tegen verzet. Het kabinet vreest dat met het reguleren van de prijzen voor eindgebruikers de interne markt onherstelbare schade oploopt. “Laat de prijs de prijs”, zei staatssecretaris Hans Vijlbrief afgelopen vrijdag nog in Brussel

Maar de druk in veel landen is zo groot dat de drastische maatregel nu toch in de plannen staat. Ook in Nederland stelt de linkse oppositie van PvdA en GroenLinks voor om de prijs van de basisbehoefte aan gas en stroom vanuit door de overheid vast te laten leggen. Timmermans zei zondag in Buitenhof dat voorstel te steunen.

Wel is het toestaan van prijsregulatie in de tekst van de Commissie omgeven met veel mitsen en maren. Zo mag het bevriezen van prijzen de interne marktordening niet beschadigen en mogen de doelen om energie te besparen niet in gevaar komen.

Als dit ingrijpen in de energiemarkt nog niet voldoende blijkt, dan denkt Timmermans dat de consensus over een vaste grasprijs zal groeien onder de lidstaten. Daar is momenteel nog vanuit veel landen weerstand tegen. Maar zover is het nog niet, benadrukt Timmermans: “Dit pakket heeft echt een goede kans om te helpen. Daar heb ik vertrouwen in.”