Op 17 oktober gaf de Armeense premier Nikol Pasjinjan een speech in het Europees Parlement in Straatsburg. In zijn speech zei Pasjinjan dat Armenië klaar is voor verdere toenadering tot de Europese Unie op basis van “gedeelde waarden” en “democratie”.

Interessanter was dat Pasjinjan ook stelde dat deze recente toenadering van Armenië tot de Europese Unie een puur strategische keuze was. En niet één die beïnvloed is door de huidige omstandigheden.

Politieke spagaat van Armenië

Hoewel de intenties van Pasjinjan oprecht klinken, kun je toch bijna niet anders dan concluderen dat diezelfde “omstandigheden” de Armeense premier nu in een hevige spagaat drukken. Eén week na Pasjinjans speech in het Europees Parlement was zijn minister van Buitenlandse Zaken te vinden in Iran. Onder toeziend oog van Rusland en Turkije besprak hij er de situatie in Nagorno-Karabach.

Deze regionale ontmoeting is voor Armenië beslist geen thuiswedstrijd meer. Turkije is al geruime tijd een vergaande bondgenoot van aartsvijand Azerbeidzjan. En Iran wil geen enkele westerse interventie in de regio. Daarnaast is de relatie tussen Rusland en Armenië de afgelopen tijd enorm verslechterd. Volgens een groot deel van de Armeense bevolking heeft Rusland in het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan namelijk openlijk de kant van Azerbeidzjan gekozen.

Het geeft weer in welke situatie Armenië zich bevindt in de regio. Pasjinjan zoekt toenadering tot de Europese Unie. Maar er is nog een lange weg te gaan voordat Armenië genoeg diplomatieke vrijheid heeft om zich uit het regionale geopolitieke labyrint te navigeren.

Russische invloed over Armenië

Vooral vanuit de Russische hoek liggen er veel beren op de weg die verdere toenadering tot de EU blokkeren. Moskou heeft nog altijd veel invloed over Armenië in zowel economisch als politiek en militair opzicht. Ondanks het feit dat het qua aandacht is afgeleid door de oorlog in Oekraïne. Armenië is bijvoorbeeld nog lid van de door Rusland geleide regionale militaire en economische verdragen (CSTO & EAEU). Ook was Rusland in 2013 nog bij machte om Armenië van een associatieovereenkomst met de EU te houden.

Toch kunnen we stellen dat hier langzaam verandering in komt. In 2021 trad de versterkte partnerschapsovereenkomst van de EU met Armenië in werking en in 2022 bezocht Nancy Pelosi hoofdstad Jerevan. Tot afgrijzen van het Kremlin.

Toen Pasjinjan het Europees Parlement bezocht, waren de Russische reacties dan ook niet mals. Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, en Medvedev, de Russische premier, lieten hun ongenoegen al blijken over de recente toenadering van premier Pasjinjan tot het Westen. Medvedev zei bijvoorbeeld op zijn telegramkanaal: “Je kan wel raden welk lot hem (Pasjinjan) te wachten staat”. Recente insinuaties zoals die van een Russische official dat Armenië “hetzelfde lot te wachten staat als Oekraïne”, gooien olie op het vuur. En hoewel je de ernst van dit soort statements altijd met een korreltje zout moet nemen, geeft het wel weer aan in wat voor politiek impasse de landen zich bevinden.

Ongeloofwaardig EU-beleid in Kaukasus

Aan de andere kant doet de EU niet veel anders. Het blijft vooral hard roepen en met het vingertje wijzen naar Azerbeidzjan. Het presenteert zich vooralsnog niet als een betrouwbare vervanger van Rusland voor Armenië. En dat terwijl dit moment dé kans is om Armenië van broodnodige steun te voorzien.

Maar voordat de EU Armenië vergaande steun kan verlenen, moet het eerst het al jarenlang durende vraagstuk in de Kaukasus oplossen. Kiest het voor de versterking van de democratie en rechtsstaat in de regio of voeren economische interesses de boventoon? De afgelopen jaren heeft de EU een ongeloofwaardig en inconsistent beleid gehanteerd in de Kaukasus.

Aan de ene kant wilde de EU inzetten op de verspreiding van democratische waarden en mensenrechten in Armenië en Georgië. Aan de andere kant voerden puur economische overwegingen de boventoon, denk aan de gasdeal met Azerbeidzjan. De EU keek hierbij weg van de grove mensenrechtenschendingen die het regime van Azerbeidzjan heeft begaan. Door deze gebrekkige visie heeft de EU op dit moment geen diplomatieke machtspositie in het conflict rondom Nagorno-Karabach.

Stekker uit de gasdeal

Dit viel ook te zien in het feit dat Azerbeidzjan het recente statement van Armenië, Frankrijk, Duitsland en voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, niet ondertekende. In dit statement wordt gesproken over de strikte waarborging van geweldloosheid en ook van de dreiging tot geweld. Aliev (de president van Azerbeidzjan) voelde geen enkele noodzaak om dit verdrag te ondertekenen en was bij machte om de EU buiten het diplomatieke overleg te houden.

De EU heeft deze onderhandelingspositie volledig aan zichzelf te wijten. Als de EU minder afhankelijk is van Azerbeidzjan (en dus de stekker uit de gasdeal trekt) kan het ook diplomatiek vele malen verder gaan. Het kan veiligheidsgaranties verstrekken aan Armenië en Azerbeidzjan sanctioneren. De EU kan ook druk uitoefenen op Azerbeidzjan om de grens definitief vast te stellen. Hierdoor kan het ook meer betekenen voor Armenië op de momenten dat Rusland druk zal uitoefenen op Armenië.

Interne steun

Naast de uitbreiding van diplomatieke macht in de regio heeft de EU de mogelijkheid om Armenië intern te steunen. Ten eerste heeft de oorlog in Oekraïne de aandacht van Rusland voor de regio doen verslappen. Hiernaast heeft Armenië op korte termijn meer diplomatieke bewegingsvrijheid gekregen. Rusland is namelijk niet meer nodig als bemiddelaar in het conflict rondom Nagorno-Karabach na het verlies van de enclave.

Ten slotte heerst er binnen de Armeense bevolking een anti-Russisch sentiment. Hierdoor wordt de verspreiding van Europese waarden als democratie en mensenrechten minder geremd door de antidemocratische en pro-Russische oppositie.

Geld

De bovenstaande redenen hebben Pasjinjan ook de mogelijkheid gegeven om (zonder tot nu toe grote gevolgen) vergaande toenadering tot de EU te zoeken. Maar voor de verdere verdieping en versterking van Armeense instituties zal de EU op de korte termijn geld moeten uittrekken. Vergaande ondersteuning van het maatschappelijk middenveld, onderwijs en de bestrijding van desinformatie moeten hierbij een prioriteit zijn. Op die manier wordt het pro-democratische kamp in Armenië veel weerbaarder gemaakt.

Daarnaast is de inzet op economische samenwerking en innovatie van vitaal belang om Armenië minder afhankelijk van Rusland te maken. Dit is een proces voor de lange termijn en vereist oprechte toewijding van de EU.

Uiteindelijk blijft de bal in het kamp van de EU liggen. Investeert ze in de democratie van Armenië of blijft ze een inconsistent beleid hanteren in de regio en deals sluiten met autocratische regimes? Nu is de tijd gekomen voor de EU om te laten zien waar ze voor staat.

Willem is bestuurslid van PerspectieF CU-jongeren, de politieke jongerenorganisatie van de Christenunie