Als politici in Brussel en de Europese lidstaten niet uitkijken, dreigt er een ongekend financieel fiasco met het coronaherstelfonds. Daarvoor waarschuwden experts woensdag in de Tweede Kamer. Ook waar Nederland de 6 miljard euro uit het corona-herstelfonds aan denkt te gaan besteden en welke hervormingen het kabinet wil gaan doorvoeren is onbekend. Dat is frustrerend, betoogt de Europa-verslaggever van Follow the Money Lise Witteman, een van de genodigden.

“Heel simpel gezegd: er is een voorselectie geweest door ambtenaren welke projecten ze graag gefinancierd willen hebben en die binnen de criteria van de Europese Commissie vallen. De Nederlandse ambtenaren hebben ook contact gehad met de Europese Commissie, maar we weten niet wat er besproken is”, legt Witteman uit.

Achter gesloten deuren besloten

Alhoewel de Europese Commissie graag wil dat de lidstaten van het opstellen van de plannen een open debat maken, is dat in Nederland niet gebeurd. Op eigen initiatief hebben ambtenaren een aantal grote lobbyisten in Den Haag benaderd, maar vele anderen werden de deur gewezen. Ook lokale overheden en provincies kregen niet de mogelijkheid om input te leveren op de groslijst van het ministerie van Financiën. Follow the Money kreeg met een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur overheidsdocumenten in handen die dat bevestigen.

Als minister Kaag van Financiën dit voorjaar het plan bekend maakt, zal er volgens Witteman nog maar heel weinig tijd zijn voor belanghebbenden en de Tweede Kamer om er invloed op uit te oefenen. Overigens is Nederland niet het enige land waar de coronagelden achter gesloten deuren worden verdeeld. “In heel veel landen schortte het aan de consultaties. Soms was het niet meer dan een zoomgesprek van een uur met honderden deelnemers. Of het kwam voor dat er na het indienen van het plan nog zo veel onderhandeld is, dat in feite het parlement nooit over de eindversie gestemd heeft”, aldus Witteman tegen de Tweede Kamer.

Geen toezicht

Niet alleen op hoe de plannen zijn opgesteld, ook op de het toezicht of het geld wel goed besteed wordt valt veel aan te merken. De Europese Rekenkamer waarschuwde al dat het ze aan mankracht ontbreekt om zicht te houden op de 700 miljard. 

Niet voor niets zegt Adriaan Schout van Clingendael: “Bij het coronafonds is het een gemiste kans dat niet is dooronderhandeld om met het geld ook goed toezicht af te dwingen. Je had een sprong kunnen maken in de kwaliteit van het toezicht op Europees geld dat in lidstaten wordt besteed”. Goed toezicht had een eis moeten zijn om het geld te kunnen krijgen.

Hij grijpt zijn paar minuten spreektijd in de Tweede Kamer aan voor een oproep. Want als het dan Europees niet goed geregeld is met het toezicht, laten we in Nederland dan het goede voorbeeld geven: “Waar de Kamer op moet aansturen is dat er een oplossing komt voor hoe er toezicht komt”.

Witteman sluit zich daarbij aan. Zij wil dat de Tweede Kamer van het kabinet eist dat er een openbare database komt die goed doorzoekbaar is. Op die manier kunnen volksvertegenwoordigers en journalisten de geldstromen volgen en aan de bel trekken als het mis gaat.

Parlementen die niet betrokken zijn bij de plannen. Geen publieke verantwoording over wie waarom de vele miljarden uit het Europese corona-herstelfonds op de bankrekening krijgt. En geen gecoördineerd toezicht over of dat geld uiteindelijk besteed wordt aan de doelen die vooraf zijn afgesproken. Kortom: als de politici in Brussel en de Europese lidstaten niet uitkijken, dreigt er een ongekend financieel fiasco. 

Gaan we dit vaker doen?

Nederland sloot zich met tegenzin aan bij de oprichting van het coronafonds. Pas onder grote druk van de andere lidstaten gingen Rutte en de Tweede Kamer akkoord. Eén van de redenen voor de terughoudendheid is de angst dat nu dit eerste fonds een feit is, het hek van de dam is. Europees geld met leningen die de Europese Unie zelf uitschrijft en waarvoor Brussel voor de afbetaling eigenhandig belasting gaat heffen: het is Den Haag een gruwel.

Maar de experts verschillen van mening over de vraag of we meer van dit soort fondsen kunnen verwachten in de toekomst. In Brussel zijn er genoeg mensen te vinden die het wel zien zitten. En met het overschot aan geld dat rondgaat in de markt, staan banken maar wat te springen om de Europese Unie nog veel meer miljarden te lenen.

Daar staat tegenover dat Nederland echt niet het enige land is dat niet enthousiast wordt van de gedachte van een Europese Unie die zelf geld leent en uitdeelt. Niet voor niets sluit de voorzitter van de Commissie Europese Zaken van de Tweede Kamer Roelien Kamminga de hoorzitting af met de retorische vraag: “Integratie stimuleren via de financiële kant; willen we dat?”

De Europese lidstaten besloten in 2020 het corona-herstelfonds van meer dan 700 miljard euro op te tuigen om met publieke investeringen de economische schade van de coronapandemie op te vangen. Uniek aan het fonds is dat het gevuld wordt met geld dat de Europese Unie zelf leent op de kapitaalmarkten. Landen kunnen het geld krijgen voor investeringen in bijvoorbeeld klimaatbeleid, maar moeten in ruil daarvoor ook door Brussel gewenste economische hervormingen doorvoeren.

Nederland is de enige lidstaat die nog geen plan heeft ingediend bij de Europese Commissie. Zes miljard euro is er beschikbaar voor ons land, maar omdat de formatie maar voortsleepte, was de politiek in Den Haag niet in staat om een plan op te stellen dat voldoet aan de Brusselse eisen. Nu het kabinet er eindelijk is, kan de Haagse bedelbrief dit voorjaar op de post. Dat het geld komt is essentieel voor Rutte-4. Want vooruitlopend op de goedkeuring van de Commissie, staan de zes miljard al wel ingeboekt in de financiële onderbouwing van het regeerakkoord.