‘Made in Europe’ van Pieter Steinz
Made in Europe vormt voor een eerste verkenning van een culturele vakantie in Europa een prima gids. Het boek, van de helaas vroeg overleden Pieter Steinz, presenteert 208 culturele verworvenheden van Europa. Niet alleen Bach en Beethoven, maar ook de Beatles en ABBA. Het gaat om kunst die ons continent bindt – over de landsgrenzen heen.
Die kunst komt uit verschillende windstreken. De Rietveldstoel die op de omslag van het boek staat, staat in Utrecht. En de BILLY van IKEA staat mogelijk al jaren in je interieur. Maar voor het Parthenon, de kathedraal van Chartres, of Villa Tugendhat (van Mies van der Rohe, in Brno) zal je echt op pad moeten. Want pan-Europees cultuurgoed trekt zich per definitie van landsgrenzen weinig aan.
Dat was anders toen Europa nog in tweeën gedeeld was, tot 1989. Achter het IJzeren Gordijn ontwikkelden zich onder leiding van de Sovjet-Unie ideologisch gedreven cultuuruitingen. Sommige daarvan, zoals de Pantserkruiser Potjomkin van Sergej Eisenstein, zijn deel gaan uitmaken van het pan-Europese cultuurgoed. Andere vormen niet meer dan een herinnering aan een gedeeld Europa.
‘Het Oostblokboek. Een reis langs de sporen van het communistische verleden’ samengesteld door Hellen Koojman en Guido van Eijck
Ruim honderd tastbare sporen van het communistische verleden zijn verzameld in Het Oostblokboek. Veel monumenten en standbeelden, een staalfabriek, tv-torens, bruggen, een circus, gevangenissen, maar ook een kerk (die van Nowa Huta bij Krakau). En niet te vergeten paleizen: het Cultuurpaleis in Warschau, het Palast der Republik in Berlijn, en natuurlijk het monsterlijke Huis van het Volk dat Ceaușescu in Boekarest liet bouwen. Met zijn duizend vertrekken het grootste gebouw van Europa!
Deze sporen van het communisme zijn zeker bezienswaardig. En sommige bouwwerken vormen een treffende illustratie van het brutalisme in de architectuur. Maar op een paar uitzonderingen na gaat het niet om cultuuruitingen die we tot het pan-Europese erfgoed rekenen.
‘Baltische Zielen’ van Jan Brokken
Een van die uitzonderingen vind ik de menselijke keten van 600 kilometer lang die 2 miljoen Esten, Letten en Litouwers op 23 augustus 1989 vormden. Zij stonden daarmee – vreedzaam zingend – stil bij het pact dat de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland precies vijftig jaar eerder sloten en dat het (nood)lot van Polen en de drie Baltische landen bezegelde. Die massale keten langs de Via Baltica leidde het herstel van de onafhankelijkheid van Estland, Letland en Litouwen (in 1991) in. Meer daarover – met aangrijpende levensverhalen onder Sovjet-heerschappij – lees je in Baltische Zielen van Jan Brokken. Dit prachtige boek is al in 2010 verschenen, maar gelet op het Russisch expansionisme onverminderd actueel.
