De Nederlandse regering onderhandelde in 2021 hard over het enorme Europese herstelfonds. Den Haag wilde geen gezamenlijke leningen namens de EU en zette in op voorwaardelijkheid van uitbetaling. Dat ‘rechtsstaatinstrument’ kwam er en daarmee blokkeerde de Europese Commissie gelden voor Hongarije. In 2022 werden ook 30 Hongaarse kennisinstellingen van EU fondsen uit het ‘Horizon’ programma uitgesloten uit zorg over politieke beïnvloeding van hun onderzoek.
Het ingewikkelde is dat in de EU alles met alles samenhangt. Hoogleraar Kees Sterk, die woensdag is uitgenodigd door de commissie Europese Zaken, beschrijft in zijn paper voor het rondetafelgesprek hoe de Europese Commissie zich vervolgens door de Hongaarse premier Orbán liet chanteren. Toen hij dreigde met een veto tegen steun voor Oekraïne werd 10,2 miljard euro alsnog gedeblokkeerd. “Hierdoor verandert er in de praktijk in Hongarije niets ten goede van de onafhankelijkheid van de rechtspraak, alhoewel de papieren werkelijkheid van de Commissie soms anders suggereert”, stelt Sterk.
Aanklagen
De Kamerleden kunnen zich goed verdiepen, er ligt ook nog een stapel papers van de experts die in april werden uitgenodigd bij de commissie Binnenlandse Zaken. Daar legde socioloog Hendriks uit dat Hongarije, in tegenstelling tot polderland Nederland, een traditie van zwakke instituties heeft en bovendien extreem gepolariseerd is tussen ‘hullie’ en ‘zullie’. Het is daarom juist belangrijk dat ook rechts-conservatieve, nieuwe en kleinere partijen worden opgenomen in ons polderlandschap, betoogde de zelf in Hongarije werkende socioloog.
In Polen trad in januari 2024 de regering Tusk aan met als prioriteit om de rechtsstaat te herstellen. Maar dat gaat moeizaam, met een constitutioneel hof en een raad voor de rechtsspraak vol loyalisten van de vorige regering. En ook de nieuwe regering kreeg juridische kritiek, niet alleen op het abrupte ontslag van honderden PIS-loyalisten, en deze week nog op plannen om duizenden – volgens hem door Wit-Rusland gestuurde – asielzoekers te weren. Beleid dat ingaat tegen staand EU asielrecht.
Misschien moet er, oppert professor Sterk komende woensdag, tegen de Europese Commissie kunnen worden geprocedeerd als Eurocommissarissen politieke deals sluiten met regeringsleiders, in plaats van de wet handhaven. Dat treft, want woensdag komt ook de Nederlandse diplomaat en Europese Commissie-expert Nicholaas Bel naar de Tweede Kamer. Hij werkt bij het Directoraat-Generaal Justitie en voelt zich namens de Europese Commissie wellicht aangesproken door de academische kritiek.
Luisteren
De rechtsstaat is ook hot in politiek Den Haag. In het hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB is immers een uitgebreide paragraaf opgenomen over ‘goed bestuur en een sterke rechtsstaat’. En de EU heeft kritiek op elementen daarvan in Nederland, onder meer de draaideurregeling voor bestuurders en op de publieke omroep. Meerdere Kamerleden zijn actief op dit thema. Zo is VVD-er Ulysse Elian namens de hele Tweede Kamer ‘rapporteur’ op de modernisering van het staatsnoodrecht. Dat is een heikel actueel thema met betrekking tot de asielnoodwet. Collega VVD-er Thom van Kampen is samen met Isa Kahraman (NSC) EU-rapporteur op de rechtsstaat. Ze hebben zichzelf ten doel gesteld gelijkstemde parlementen te vinden en gezamenlijke activiteiten te organiseren.
Onder de discussies ligt de vraag: wat wil het Nederlands publiek? Onderzoek van het SCP uit 2023 laat zien dat de meeste landgenoten de rechtsstaat belangrijk vinden, maar uit hun antwoorden blijkt niet dat daarmee ook de rechten van de minderheid moeten worden beschermd. Het SCP merkt op dat dat niet slim is; elke meerderheid kan een minderheid blijken op een ander moment of in een andere situatie. Een deel van de bevolking staat open voor een sterke leider die oppositie, parlement, rechter of wet zo nodig op een zijspoor zet, als die minderheden willen beschermen. Burgers willen eerst en vooral een overheid die beter luistert. Hopelijk gaan veel Kamerleden dat woensdag in de Tweede Kamer doen. Het rondetafelgesprek is hier live te volgen van 16.15u – 18.00u.