Het is van belang dat de rem eraf gaat. Te lang heeft Europa zichzelf een beperking opgelegd die nergens toe leidt. Uitbreiding is een succes, maar de problemen die er ook zijn, blijken bepalend voor de houding ten opzicht van verdere EU-uitbreiding. Veel van die problemen komen echter niet door uitbreiding an sich, maar door politiek falen. Sociale dumping van goedkope arbeidskrachten kan met Europese wetgeving worden aangepakt. De afbraak van de rechtsstaat in Hongarije en Polen, kan met politieke moed bestraft worden. Geen onoverkomelijke institutionele problemen dus.
Desalniettemin wordt al ruim een decennium de deur dichtgehouden voor nieuwe lidstaten, met het argument dat eerst het eigen huis op orde gebracht moet worden. Het klopt dat interne hervormingen dringend nodig zijn. De nationale regeringen in de EU hebben echter in al die jaren geen noemenswaardige hervormingen opgeworpen, laat staan uitgevoerd. Daarmee is het argument van interne hervorming in de context van uitbreiding een evidente drogreden. Tomeloze inzet is daarentegen wel gegaan naar het verzwakken van Europese instellingen. Van de Europese Commissie tot de Europese agentschappen.
De nationale leiders die praten over hervorming, knijpen in de regel vooral Europese slagkracht af. Het versterken van de EU is domweg niet in hun belang; dus zetten ze zich er niet voor in. Een uitzondering op de cynische norm is de Franse president Macron. Hij onderscheidt zich van collega-leiders, maar ook van voorgangers in het Élysée. Regelmatig ontplooit hij initiatieven om de EU ten goede te hervormen. Zijn recente plan om een Europese politieke gemeenschap op te tuigen, waar landen makkelijker lid van kunnen worden dat de EU, is zo’n poging om de situatie vlot te trekken. Een soort B-lidmaatschap van de EU is echter een heilloze weg, en werd door Zelensky ook meteen afgewezen. Beter zou zijn een stapsgewijze toetreding van kandidaatlanden, in plaats van een uitzichtloze wachtkamer. Intern zou een B-lidmaatschap bovendien bij de huidige lidstaten tot pick-and-choose gedrag kunnen leiden. Alleen de leuke EU-dingen; niet de lastige.
De Franse president zoekt met zijn voorstel voor meerdere Europese snelheden naar een manier om de nodige, wezenlijke hervormingen te omzeilen. Zijn collega’s die willen doorgaan met het vastgelopen intergouvernementeel model voor Europa, zullen daar geen bezwaar tegen maken. De werkelijkheid is echter dat diepere integratie nodig is. Het Europa à la carte biedt geen oplossing. Zonder gezamenlijke waarden is het niet mogelijk gezamenlijk beleid te maken, dat altijd politieke en ethische keuzes vergt. Een Europese Unie en de interne markt kunnen niet functioneren als niet alle leden zich aan dezelfde spelregels houden, en het primaat van Europees recht erkennen.
De EU kan niet zonder een zekere onvoorwaardelijkheid. Europese politiek, Europese rechtsstaat, Europese markt en Europese munt zijn zo met elkaar verstrengeld, dat er geen sprake kan zijn mixing & matching met opt-outs. De EU is een politiek lichaam, geen Zalando. Bedenk ook wat sommige autoritaire leiders zullen doen als ze mogen kiezen waar hun land wel of niet aan meedoet. Een Viktor Orbán die uit de Europese rechtsorde stapt, maar wel subsidies wil slurpen is een kwalijke zaak. Miljoenen Hongaren die Orbán niet steunen zouden in de kou staan.
Hoe ziet dat er dan uit; diepere integratie? Wat is er wel nodig? Het goede nieuws is dat relatief kleine aanpassingen aan de machtsverhouding tussen de EU-instellingen al een hoop teweeg kunnen brengen. Aanpassingen die neerkomen op meer democratie in de EU. Democratie is een systeem van evenwicht, scheiding der machten, macht en tegenmacht, rekenschap en openbaarheid. Deze principes zijn herkenbaar voor mensen. We moeten er dan ook niet voor terugdeinzen deze uit te dragen.
Om te beginnen is er een kleinere Europese Commissie nodig, die onafhankelijk van de lidstaten haar taak als hoedster van de Verdragen kan uitvoeren. Hier is niet eens verdragswijziging voor nodig. Daarnaast moet het Europees Parlement leden krijgen die uit een Europese kieskring gekozen worden. Met deze twee aanpassingen krijgen beide instellingen een sterker element dat uit is op het dienen van een Europees belang, in plaats van de laagste gemene deler tussen 27 – of ooit 34 nationale belangen.
Tevens moet er een duidelijk democratisch kader komen voor de Europese Raad van regeringsleiders, zodat de bevoegdheden duidelijk zijn afgebakend en rekenschap en tegenmacht worden ingesteld. In een democratie kan er geen orgaan zijn wiens macht absoluut is. Een andere belangrijke democratische vernieuwing van de Raad behelst een einde aan veto’s. Veto’s zijn ondemocratisch, omdat ze soms overweldigende democratische meerderheden onder de duim houden. Ze corrumperen bovendien, met meerdere voorbeelden van regelrechte afpersing.
Er is kortom democratische vernieuwing nodig, een onafhankelijkere Europese Commissie en een einde aan allesverlammende veto’s. Dat willen de nationale regeringen liever niet. Daarom zullen ze gematigd positief reageren op de uitweg die Macron nu oppert. Zelfs al is het eigenlijk de weg naar nergens…
Op het slagveld van Oekraïene wordt niet alleen een oorlog tussen twee landen uitgevochten, maar wordt het geopolitieke machtsevenwicht herschikt. In de wereld van nu is dringend een langetermijnvisie nodig voor de Europese Unie. Een visie over uitbreiding én verdieping. Beide zijn hard nodig om onze manier van leven ook voor de toekomst te waarborgen. Nu is het moment dat politieke leiders moeten laten zien dat leiderschap meer is dan managen en op de winkel passen. Ze moeten boven zichzelf uitstijgen en de EU groter én krachtiger maken.
