Deze recensie is geschreven door voormalig Europarlementariër Sophie in ‘t Veld.

Op 16 oktober 2017 ging er een schokgolf door Europa: de Maltese journaliste Daphne Caruana Galizia werd gedood met een autobom. Daphne was op Malta vereerd en gevreesd, om haar scherpe pen, maar vooral omdat ze genadeloos de wijdverbreide corruptie en misdaad in politieke kringen blootlegde. Voor haar dood werkte ze aan diverse onthullingen die de toenmalige Labour-premier Joseph Muscat en zijn entourage betroffen. Wie raakt aan machtige mannen met veel geld, loopt gevaar. Daphne was al vele malen bedreigd, er was al eens een poging tot brandstichting op haar huis geweest, en haar hond was op wrede wijze gedood als waarschuwing.

Europarlementariërs uit de Maltese oppositiepartij, onder aanvoering van Roberta Metsola (de huidige voorzitter van het Europees Parlement), hadden voorafgaand aan de moord al vele malen indringend de alarmbel geluid over de situatie in Malta. Maar hun signalen stuitten op schouderophalen. Tot de moord.

Europese instanties in actie

Toen schoten EU instanties in actie. Het Europees Parlement stuurde een delegatie. Europol zette een tijdelijk bureau op in Valletta, ook de FBI trok erheen, evenals de Raad van Europa en pers uit heel Europa. Plotseling stond het eilandstaatje in het centrum van de belangstelling.

Daphne liet een man achter, en drie zoons: Matthew, Andrew en Paul. Meteen na de moord zetten zij onvermoeibaar de strijd van Daphne voort voor de rechtsstaat en tegen corruptie. Anderhalve week na de moord kwam de familie naar Straatsburg, waar het Europees Parlement een debat en plechtige zitting wijdde aan Daphne, aan de moord en aan persvrijheid. Ik herinner me een ontmoeting met Matthew, Andrew en Paul in die week. Ik was zeer diep onder de indruk van hun moed, waardigheid en vastberadenheid, terwijl de schok en het verdriet zo rauw waren.

Een boek over corruptie en moord

Zoon Paul, tegenwoordig journalist bij de Financial Times, schreef er vorig jaar een boek over: A Death in Malta. Het gaat over de geschiedenis en cultuur van Malta, over politiek, corruptie en moord. Maar het is bovenal een liefdevolle eerbetuiging aan zijn moeder, een vrouw die een grondige weerzin had tegen het Maltese patriarchaat, die weigerde te zwijgen over misstanden, die geen loyaliteit wilde zweren aan één van de twee rivaliserende politieke clans, en die haar onafhankelijkheid met het leven moest bekopen. 

Niet alleen het onderwerp maakt het boek een echte page-turner, maar ook de stijl.  Paul Caruana Galizia is een geboren verteller. Vanaf de eerste pagina neemt hij je mee in het verhaal alsof je er zelf bij bent. Je ruikt de mediterrane geuren van vruchten en bloemen, je voelt de warmte van de zon en ziet haar schittering op het water. Je glimlacht als hij vertelt over de kwajongensstreken van de drie broertjes.

Maar even indringend is de beschrijving van de donkere kant van Malta. Al eeuwenlang is het zonnige eiland ook een draaischijf voor schimmige zaken. Paul Caruana Galizia beschrijft helder hoe taai, bijna onuitroeibaar het systeem van corruptie is. Op sommige momenten lijkt hij geen hoop meer te hebben dat het ooit goed komt met Malta. Hij heeft een diepe afkeer van het maffiose systeem en de cultuur die dat in stand houdt. Hij geeft er de voorkeur aan niet meer in Malta te wonen. Maar uit alles – in de eerste plaats de publicatie van het boek – blijkt zijn diepe betrokkenheid, zijn onverminderde strijdbaarheid en zijn liefde voor het land. Zijn eigen trauma en emoties worden in het boek niet verbloemd, maar ze zijn steeds ondergeschikt aan het verhaal.

De cover van het boek A Death in Malta.

Corruptie niet alleen in Malta

Vier maanden na de moord op Daphne Caruana Galizia werd Slowaaks onderzoeksjournalist Ján Kuciak bruut vermoord, samen met zijn verloofde Martina Kušnírová. Ook hij onderzocht en onthulde corruptie en misdaad in regeringskringen en dat kwam hem duur te staan. Zijn moordenaars zijn veroordeeld. De opdrachtgever voor de moord zit ook in de gevangenis, maar voor een ander strafbaar feit. Hij werd nooit veroordeeld wegens de moord. De Slowaakse Premier Fico en zijn handlangers die moesten aftreden na de moord, zijn inmiddels weer terug aan de macht.

In april 2021 werd de Griekse onderzoeksjournalist Giorgos Karaivaz doodgeschoten in Athene. Tot op heden is er geen enkele serieuze poging gedaan om de zaak te onderzoeken. Er lopen lijntjes van Karaivaz naar de entourage van de Griekse Premier. Blijkbaar zijn er te veel mensen die belang hebben om de zaak in de doofpot te stoppen.

Na de moord op Daphne Caruana Galizia waren de Maltezen woedend. Massaal gingen ze de straat op en eisten gerechtigheid en een einde aan de corruptie. Eén van de slogans was “No change, no justice!”, ofwel: er zal pas ècht recht zijn gedaan, als er verandering komt. Kunnen we nu, bijna acht jaar na de moord, zeggen dat er verandering en gerechtigheid is? Het antwoord is: nee.

Terugkeer naar de politiek

De moordenaars van Daphne Caruana Galizia zitten weliswaar achter tralies. Maar Jorgen Fenech, de man die in 2019 werd aangeklaagd onder meer als het brein achter de moord, is tot op heden niet veroordeeld, en zelfs vrijgelaten op borgtocht, en zijn bevroren tegoeden zijn weer vrijgegeven. Keith Schembri, de rechterhand van Joseph Muscat en eveneens beschuldigd van een lange reeks criminele zaakjes en een rol in de moord, is eveneens op vrije voeten gedurende de rechtszaken. Joseph Muscat werd uiteindelijk aangeklaagd voor een reeks feiten, waaronder witwassen, fraude, corruptie, omkoping en samenzwering, maar de zaak schiet nauwelijks op en er lijken nog veel trouwe bondgenoten binnen de overheid te zitten die hem graag een handje helpen.

In geen van de zaken van corruptie en misdaad die bloot werden gelegd door Daphne is er een veroordeling. Muscat lijkt voor te sorteren op een terugkeer naar de politiek, en de corruptie tiert even welig als voorheen.

Ook in Slowakije en Griekenland is geen recht gedaan.

Belangrijk boek voor Europa

Het is een belangrijk boek voor Europa. Malta is niet een leuke zonbestemming ver weg, maar een lidstaat van de Europese Unie. Corruptie in Malta, is corruptie in de EU. Een moord op een journaliste in Malta, is een moord op een journaliste in de EU. Het gaat ons allemaal aan.

Als Europarlementariër mocht ik zes jaar lang leiding geven aan de commissie die de rechtsstaat monitort in de EU lidstaten. Die commissie kwam er na de moord op Daphne en op Jan Kuciak. Het was duidelijk dat dit geen incidenten waren, maar het gevolg van diepe rot in de rechtsstaat in een aantal lidstaten. Zes jaar lang volgde ik de situatie in een aantal landen op de voet, en kreeg ik een bijzondere band met die landen en de mensen die ik ontmoette.

A Death in Malta liet me veel momenten herbeleven. Het bracht ook opnieuw verdriet en woede naar boven. Verdriet voor drie families die rouwen over het verlies van een geliefde en nog steeds wachten op gerechtigheid. Woede over de kwaadaardige, immorele, geldbeluste, machtshongerige en gewetenloze krachten die in ons Europa niet ergens in de schemerige onderwereld opereren, maar in het centrum van de politieke macht.

Woede en frustratie

Woede over het wegkijken van de Europese Commissie, die liefst de nationale regeringen te vriend houdt. Woede over het zwijgen in de Old Boys Club van de Europese Raad van regeringsleiders, waar het getuigt van slechte manieren om vragen te stellen over dode journalisten en de corruptie die ze bloot legden. Woede over de partijpolitieke families die “hun” regeringen de hand boven het hoofd houden. Frustratie over het Europees Parlement dat geen belangstelling meer lijkt te hebben voor de rechtsstaat en de veiligheid van journalisten. Frustratie over onze ziekelijke verslaving aan nieuws en nieuwtjes uit Amerika, terwijl we voor onze eigen democratie maar met moeite een minuutje aandacht kunnen opbrengen.

De belangstelling van de internationale gemeenschap is weggezakt. Het Europees Parlement, Europol, de Raad van Europa, de FBI zijn vertrokken. Ook de journalisten en de camera’s zijn vertrokken. De corruptie bleef.

Maar wie Europa en de rechtsstaat lief heeft, mag niet wegkijken. Het boek van Paul Caruana Galizia helpt om de zaak in de aandacht te houden. Alleen al daarom verdient het om door zoveel mogelijk mensen te worden gelezen.