Door: Ruben Stift

Verkiezingen worden gemanipuleerd, kritische media gecensureerd, onafhankelijke rechters ontslagen, en minderheden onderdrukt. Polen en Hongarije maken deel uit van de ‘waardengemeenschap’ Europa, maar inmiddels zijn deze landen nog moeilijk vrije democratieën te noemen. Heeft de Europese Unie zitten slapen?  Drie Nederlandse deskundigen laten hun licht schijnen.

Sinds Viktor Orbán de dienst uitmaakt in Hongarije en Jarosław Kaczyński in Polen, brokkelt de democratie in deze landen beetje bij beetje af. De Europese Unie heeft lang geworsteld met ingrijpen, want het antwoord op de vraag ‘wanneer is een lidstaat nou écht te ver gegaan?’, valt lastig te geven. Er zijn manieren om lidstaten tot de orde te roepen, maar de Europese Unie heeft lang geaarzeld om die in te zetten.

Wat kan Europa doen?

Zo is er bijvoorbeeld de nieuwe regel dat als de rechtstaat niet wordt geëerbiedigd de Europese Commissie kan besluiten subsidies stop te zetten (het zogeheten rechtsstaat mechanisme). Tamara Karg, medewerker van de Commissie Meijers, een groep experts die onderzoek doet naar hoe de Europese Unie moet omgaan met lidstaten die de rechtsstaat niet respecteren, vindt het een goed middel om druk uit te oefenen.. “De Europese Commissie kan op grond van deze verordening, de uitbetaling van EU-fondsen opschorten aan lidstaten die de regels van de rechtsstaat schenden. Dergelijke financiële dreigementen zijn een goed middel om vijandige regeringen over te halen aan de eisen van de EU te voldoen.” 

Ook kan de Europese Commissie naar de rechter stappen, met een zogeheten inbreukprocedure. “De Commissie kan een specifieke misstand aanhangig maken bij het Hof van Justitie. In bepaalde gevallen kunnen er dan financiële sancties opgelegd worden”, aldus Karg. 

Dan is er nog de artikel 7-procedure, oftewel de nucleaire optie volgend Karg: “Uiteindelijk kunnen de regeringsleiders een land hun stemrecht ontnemen.” 

“Stoere woorden zoals we onder andere van Mark Rutte hebben gehoord is olie op het vuur gooien. Je doet dan mee aan het blufspel van Polen en Hongarije – en dat verlies je.”

Hoogleraar eigentijdse Europese geschiedenis Mathieu Segers

Zo bestaan er nog veel meer procedures en beleidsinstrumenten die de Europese Unie had kunnen inzetten tegen democratisch en rechtsstatelijk verval, vertelt Karg. Tot grote frustratie van Europarlementariërs en veel deskundigen bleef de Europese Commissie echter terughoudend. En nog steeds treuzelt zij. Hoe komt dit? 

Frustratie

Lukas Spielberger, die promotieonderzoek doet naar Europese integratie, ziet een combinatie van factoren. “Ten eerste is er om in te grijpen unanimiteit nodig onder de lidstaten. Neem de artikel-7 procedure bijvoorbeeld: zolang Polen en Hongarije elkaar blijven beschermen, is het voltooien van deze procedure simpelweg onmogelijk.” Daarnaast is de stroperigheid van Brusselse instituties een sta-in-de-weg. “Elke maatregel heeft talloze verschillende stappen. Eerst moeten genoeg documenten en bewijsmateriaal verzameld worden, daarna wordt er een formele waarschuwing gegeven. Voor je het weet ben je vijf jaar bezig.”

Los van deze obstakels is vooral politieke onwil onder Europese leiders doorslaggevend, stelt Spielberger. Orbáns partij Fidesz was tot voor kort lid van de Europese alliantie EVP (Europese Volkspartij). Hierin huizen, naast Fidesz, ook andere christendemocratische partijen zoals de Duitse CDU en het Nederlandse CDA. “Fidesz lidmaatschap van de EVP zorgde voor een grote beschermlaag in Brussel, omdat minder macht voor Orbán, minder macht voor de EVP betekende”, zegt Spielberger. 

Maar ook Duitse economische belangen spelen volgens Spielberger mee: “Het verband tussen economische investeringen van Duitse autofabrikanten in Hongarije en Merkel die een oogje dichtknijpt voor democratisch verval is duidelijk aangetoond. Niet voor niets zegt de Hongaarse oppositieleider dat er drie redenen zijn voor de Duitse mildheid: BMW, Mercedes en Audi.”

Krachtig optreden of praten?

Karg ziet verdeeldheid en politieke onwil onder lidstaten ook als reden voor weinig actie: “Landen als Nederland en België willen krachtiger optreden tegen Polen en Hongarije, door het rechtsstaat mechanisme te activeren bijvoorbeeld, maar andere lidstaten, zoals Duitsland en Frankrijk, dringen aan op dialoog. Dit heeft te maken met historische maar ook financiële overwegingen.”

Een mix van politieke onwil, economische belangen en bureaucratische stroperigheid. Volgens politicoloog Daniel Kelemen is het moeilijk om eruit te komen. Bovendien zijn er landen die het model van Polen en Hongarije proberen te kopiëren, zoals Bulgarije, Slovenië, en Tsjechië. 

Een belangrijke factor die hier volgens Kelemen aan bijdraagt is de lakse controle op EU-subsidies. Terwijl de Commissie toekijkt, gebruikt Orbán bijvoorbeeld Hongaarse EU-gelden om vrienden en familie te verrijken en zo zijn eigen oligarchische netwerk op te bouwen. In Tsjechië en Bulgarije zijn hier ook bewijzen voor. 

Erg veel juristen

Is de situatie daarmee echt zo tragisch? Zit de EU vast in een val waaruit het niet meer kan ontsnappen? Hoogleraar eigentijdse Europese geschiedenis Mathieu Segers vindt van niet. In plaats van cynische economische factoren die Duitsland en Frankrijk van daadkrachtig optreden zouden weerhouden, ziet hij realistische motieven. 

Om dit te begrijpen is het cruciaal om de historische context waarin Polen en Hongarije handelen, helder te hebben, benadrukt hij: “De nationale rechtsorde, daar waar het in Polen en Hongarije nu misgaat, is uiteindelijk geen Europese aangelegenheid. De Europese rechtsorde is altijd een aanvullende rechtsorde geweest. Door de jaren heen heeft deze aanvullende orde via het Europees Hof steeds meer invloed gekregen op de nationale rechtsorde, wat tot veel onvrede bij lidstaten heeft geleid. De crisis die nu is ontstaan in Polen en Hongarije is een gevolg van deze diepgewortelde aversie.”

Blufspel

Marcron, Merkel en nu Scholz snappen dit, vervolgt Segers. “De aanvullende rechtsorde is nog niet uitgekristalliseerd. De Europese verdragen zijn hier vaag over, omdat dit altijd compromisteksten zijn. Poolse en Hongaarse juristen, waar hun regeringsapparaten niet toevallig vol van zitten, beseffen als geen ander dat ze daarmee een juridisch argument hebben wanneer zij zeggen ‘Brussel, bemoei je met je eigen zaakjes’. Ook Frankrijk en Duitsland zien dit in. De democratische misstanden in Polen en Hongarije ondermijnen de geloofwaardigheid van de EU, maar de zaak escaleren door in te zetten op sancties zal nu niet helpen. Daarom houden ze het vooral bij naming and shaming en voeren ze slechts geleidelijk de druk op.”

Het is volgens Segers de juiste benadering: “De helft van de Poolse bevolking wil helemaal niet wat regeringspartij PiS voor ogen heeft en zijn vooral gebaat bij steun uit Europa. Als je keihard inhakt op Polen met onder andere sancties dan verlies je deze interne oppositie. PiS kan dan zeggen ‘kijk, daar heb je weer die dictators uit Europa’. Het is daarom verstandig om de druk op de ketel te houden, maar verdere escalatie en intimidatie met sancties te mijden. Stoere woorden zoals we onder andere van Mark Rutte hebben gehoord is olie op het vuur gooien. Je doet dan mee aan het blufspel van Polen en Hongarije – en dat verlies je.”

Helpen de waarschuwingen?

Of het conflict met Hongarije en Polen verder escaleert is nog de vraag. De drie EU-deskundigen zijn het erover eens dat we een nieuwe fase ingaan in de Europese politiek. “Het politieke klimaat is zichtbaar aan het verschuiven”, zegt Spielberger. “De Commissie houdt subsidies in op Polen en Hongarije, onder het mom ‘we gaan jullie geen geld geven, als dit voor verkeerde doeleinden wordt gebruikt’. In Polen heeft dit al een matigende werking gehad op de regering. Dat is een grote verandering ten opzichte van een aantal jaar terug.” 

Karg signaleert eveneens dat de Commissie de druk opvoert: “Dreigen met financiële sancties blijkt succesvol. Sommige Poolse districten hebben hun plannen voor ‘LGBTIQ+-vrije zones’ laten varen nadat de EU dreigde met intrekking van financiering.”  

“De Commissie en het Europees Parlement zullen tot het uiterste gaan, dat is essentieel voor de geloofwaardigheid van de Unie”, beaamt Segers, “maar het is uiteindelijk aan de Raad van regeringsleiders, daar waar Macron, Scholz en Rutte huizen, om een realistische weg voorwaarts te schetsen. Niemand had bij de stichting van de Unie verwacht dat sommige van haar kernwaarden zodanig onder druk zouden komen te staan.”