Vriend noch vijand had het zien aankomen toen Mark Rutte vorige zomer aankondigde niet verder te gaan. Ook in Brussel zullen ze zich in hun koffie hebben verslikt. Waar Rutte in Nederland van schandaal naar schandaal rolde, kon hij in Europa op veel waardering van zijn collega’s rekenen. 

In 2010 wint Rutte nog de verkiezingen met een eurokritisch programma om zichzelf uiteindelijk op te werpen tot Brusselse bruggenbouwer en Europees zwaargewicht. Brusselse Nieuwe staat stil bij vijf memorabele Europese momenten van de langstzittende premier van Nederland. 

“Geen cent meer naar de Grieken”

Wanneer Rutte voor het eerst in Brussel ten tonele verschijnt in de EU, heeft de eurocrisis de EU door elkaar geschud. Met zijn harde aanpak van Griekenland en pleidooien voor bezuinigingen verwerft Rutte meteen de reputatie een frugal te zijn, een vrek. Het is een geuzennaam geworden, die Nederland tot vandaag meedraagt bij onderhandelingen over de Europese portemonnee. In 2012 voert Rutte campagne met de slagzin ‘Geen cent meer naar de Grieken’. Drie jaar later moet hij terugkomen op die controversiële belofte. 

De Grieken waren niet de enige Zuid-Europeanen met wie Rutte mot over de boekhouding kreeg. Tijdens een top in 2011, op het hoogtepunt van de Europese schuldencrisis, raakt Rutte verwikkeld in een verhitte discussie met de Italiaanse premier Silvio Berlusconi. De aanleiding: de financiële situatie in Italië en de hervormingen die de EU van het land verwachtte. Het moment markeert Ruttes entree als een leider die bereid was om gevestigde figuren uit te dagen en de Nederlandse belangen fel te verdedigen op het Europese toneel.

Nederland EU-voorzitter

In 2016 was het de beurt van Nederland om het EU-voorzitterschap te bekleden. Mark Rutte mocht daarbij de show stelen als gastheer van Europa. Met het motto ‘Een Unie die zich richt op hoofdzaken’ probeerde Rutte de EU-trein op de rails te houden.

Het Nederlands voorzitterschap trekt onder meer afspraken over belastingontwijking en de lancering van de ‘Urban Agenda’ voor slimmere steden over de streep. Al met al een voorzitterschap dat misschien niet de geschiedenisboeken inging als het meest spectaculaire, maar wel als een waar Nederland zijn pragmatische en no-nonsense-aanpak kon etaleren.

Turkijedeal

Maar het meest zullen we het Nederlandse voorzitterschap herinneren voor de totstandkoming van de controversiële asielopvang-deal tussen de EU en Turkije. Als voorzitter werkte Rutte nauw samen met de toenmalige Turkse premier Ahmet Davutoğlu en andere Europese leiders om een akkoord te bereiken dat erop gericht was de instroom van vluchtelingen en migranten naar Europa via Turkije te verminderen. 

Hoewel de deal de vluchtelingenstroom deed dalen, werd de deal fel bekritiseerd door mensenrechtenorganisaties. Rutte verdedigde de overeenkomst als een noodzakelijke stap om de migratiecrisis te beheersen.

Voor Rutte markeert de periode zijn opstap naar absoluut Europees zwaargewicht. Hij is ondertussen een van langstzittende leiders. De Britten waren onderweg naar de uitgang sinds het Brexit-referendum, waardoor Nederland steeg in de pikorde. In de Brusselse wandelgangen werd gesproken van ‘de drie 3 M’s’ die de lakens uitdeelden: Merkel, Macron en Mark. 

“Orbán heeft geen plaats in de EU”

Bij zijn aftreden is Rutte de op één na langstzittende Europese leider. En laat het nu net de langstzittende leider zijn met wie het tot de hardste botsingen komt. Na de invoering van anti-lhbti-wetgeving in Hongarije in juni 2021, confronteerde Rutte de Hongaarse premier Viktor Orbán hiermee direct tijdens een top. Rutte stelde dat als Hongarije de fundamentele waarden van de EU niet respecteerde, het “geen plaats in de EU” had. De Hongaar speelt de vermoorde onschuld wanneer hij de vervolgens de Nederlandse pers bij elkaar roept: “Why does the Dutch guy hate me so much?”

Ruttes standpunt over rechtsstaat-kwesties verhardt. Hij toont zich bereid om strafprocedures te starten, met name tegen Hongarije en Polen. Ook wil hij Europese fondsen koppelen aan het naleven van de Europese waarden.

Maar de confrontantie met Orbán keert uiteindelijk als een boemerang terug in Ruttes gezicht wanneer hij zijn steun nodig heeft om secretaris-generaal van de NAVO te worden. Maar na “een goed gesprek” waarin Rutte erkent dat zijn woorden “pijn hebben gedaan”, gaat de Hongaar overstag. 

Chopin

In de zomer van 2020 houden de Europese leiders hun langste top ooit. 90 uur zullen de onderhandelingen duren. De inzet: het uit honderden miljarden bestaande coronaherstelfonds en de Europese begroting. In de alliantie van de ‘vrekkige vier’ – Nederland, Oostenrijk, Denemarken en Zweden – houdt Rutte het been zo lang mogelijk stijf. 

Rutte pleitte voor strikte voorwaarden aan financiële steun en beperking van subsidies. Daarmee kwam hij pal tegenover de Zuid-Europese leiders te staan. Uiteindelijk werd een compromis bereikt: het herstelfonds mocht er komen, op voorwaarde dat er strenge regels zouden komen over de manier waarop de lidstaten dit EU-geld mochten besteden.

Dat Rutte van plan was om zijn huid duur te verkopen, merkten we al bij een eerdere top over de Europese begroting. Rutte arriveerde in Brussel met een biografie van Chopin onder de arm. Hij moest zichzelf zien bezig te houden, aangezien er voor hem niets op tafel lag waarover nog te onderhandelen viel.