Wie er ook in de nieuwe Europese Commissie zitten: de rechtsstaat blijft een topprioriteit. Ook dat heeft Von der Leyen bij haar aantreden gezegd. Deze zomer kwamen er verschillende rapporten uit over de toestand van de rechtsstaat in de Europese Unie.

Gevoelig

De rechtsstaat gaat de meeste Europeanen ter harte, zo laat een recente speciale Eurobarometer zien. Maar er zijn zorgen. Neem de reactie op de stelling: ‘Rechters zijn onafhankelijk en staan niet onder invloed van politieke of economische belangen.’ In Nederland is gelukkig een grote meerderheid (zie de staafjes donker- en lichtgroen) geneigd met deze stelling in te stemmen. Maar de rechterhelft van de grafiek laat, vanaf Italië, een tiental lidstaten zien waar een meerderheid van de ondervraagden de onafhankelijkheid van de rechters in twijfel trekt.

De stand van de rechtsstaat in EU-lidstaten bezorgt ook de Europese Commissie kopzorgen. Eind juli, vlak voor de Brusselse zomervakantie, kwam het jaarverslag over de rechtsstaat in de EU uit. Drie weken later dan gepland, naar verluidt om eerst de herbenoeming van Ursula von der Leyen veilig te stellen. De aanbevelingen over de rechtsstaat liggen namelijk in diverse lidstaten gevoelig en zouden weerstand tegen de herbenoeming kunnen voeden – bijvoorbeeld bij premier Giorgia Meloni van Italië.

Verontrustend

Het verslag is overigens diplomatiek getoonzet en positief gestemd. De Europese Commissie stelt dat maar liefst 68 procent van de aanbevelingen uit het vorige jaarverslag geheel of gedeeltelijk zijn uitgevoerd. Dat lijkt een mooi resultaat, maar van volledige implementatie of significante vooruitgang is maar in 18 procent van de gevallen sprake. Bij de resterende 50 procent blijft het bij ‘enige vooruitgang’.

Verontrustend is dat het gebrek aan vooruitgang zich vooral manifesteert bij de zwaardere inbreuken op de rechtsstaat, waar de onafhankelijkheid van de rechtspraak en van de media en de positie van ngo’s op het spel staan. Illustratief zijn de scores voor Hongarije – géén vooruitgang op alle zeven gesignaleerde punten – en voor Slowakije – zesmaal géén vooruitgang, plus eenmaal ‘enige vooruitgang’ (bij de bescherming van journalisten).

Daarbij gaat het om kwesties die zwaarder wegen dan de voortgang bij de digitalisering van de rechtspraak. Het gaat om zaken die de integriteit van de interne markt bedreigen: “In Hongarije vergroot de rechtsonzekerheid de zorgen over willekeurige beslissingen van de regering en publieke autoriteiten. Dit zijn obstakels voor het functioneren van het bedrijfsleven op de interne markt.”

Dialoog

In haar nieuwe ‘politieke beleidslijnen’ spreekt de herbenoemde Commissievoorzitter Von der Leyen zich uit voor versterking van de rechtsstaat. Zij signaleert zorgwekkende trends, maar stelt dat dialoog een oplossing kan bieden. Dat geldt vast voor de meerderheid van de lidstaten die van elkaar willen leren. Voor die paar lidstaten die de weg naar een electorale autocratie zijn ingeslagen, voldoen monitoring en dialoog niet, maar blijken harde voorwaarden en sancties nodig.