(Foto: Marcel de Graaff, de ex-PVV’er is momenteel het enige lid van Forum voor Democratie in het Europees Parlement)

De lijst van verboden politieke partijen in de Europese Unie is lang. In bijna elk land zijn wel een of meerdere politieke partijen ooit door de rechter ontbonden. Een overzicht is te vinden in een studie van twee politieke wetenschappers uit Denemarken en Groot-Brittannië. 

Zij komen (inclusief Turkije) op een kleine zestig partijverboden sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Afgaande op de lijst uit het Deens-Britse onderzoek zijn het in heel Europa vooral fascisten, communisten, terroristen en afscheidingsbewegingen die via de rechter ontbonden worden.

In Nederland trof dat lot drie extreemrechtse organisaties: de NSB (1945), de NESB (1955), de NVU (1978) en de CP’86 (1998).

Voor inspiratie over wat de Nederlandse politiek moet met de discussie over Forum voor Democratie (FvD) en hoe nuttig partijverboden wel of niet zijn, een klein overzicht uit een aantal Europese buurlanden:

België

Onze zuiderburen worstelen al decennialang met het extreemrechtse en separatistische Vlaams Belang. De partij zag in de jaren zeventig het levenslicht onder de naam ‘Vlaams Blok’, maar in 2004 veroordeelde de rechtbank de partij voor racisme en werd ze verboden. 

De kopstukken kozen er daarna voor om die omstreden naam achter zich te laten en onder de nieuwe vlag ‘Vlaams Belang’ met een schone lei verder te gaan.

Toen de andere Belgische partijen Vlaams Blok steeds populairder zagen worden, sloegen ze de handen in elkaar om het zogenaamde ‘cordon sanitaire’ op te richten. Sinds 1989 verklaarden de partijen volgens die afspraak bij elke verkiezing dat ze nooit samen met Vlaams Blok in een coalitie zouden stappen. 

Het cordon heeft de naamswijziging van de partij overleefd. Meer dan dertig jaar later, op een moment dat Vlaams Belang volgens peilingen geregeld de grootste Belgische partij is, houdt de afspraak nog steeds stand. 

Duitsland

Met de geschiedenis van twee dictaturen op het grondgebied van de huidige Bondsrepubliek is de democratie in de Duitse grondwet dubbel beschermd. In de eerste plaats staat in de grondwet dat Duitsland een democratische en sociale bondsstaat is. En om te voorkomen dat de democratie met democratische middelen kan worden afgeschaft, is daarnaast vastgelegd dat de grondwetsartikelen die Duitsland als democratische rechtsstaat definiëren nooit gewijzigd kunnen worden. 

Ook politieke partijen hebben dankzij de grondwet een beschermde status. Waar vrije politieke partijen tijdens het Derde Rijk en in de DDR verboden waren, is het oprichten van een politieke partij nu expliciet een grondrecht. 

Vanwege dezelfde lessen uit het verleden ligt het verbieden van partijen gevoelig in Duitsland. Toch kan het Grondwettelijk Hof besluiten een partij te verbieden als die een bedreiging is voor de democratie.

De lat ligt wel hoog. Het enkel hebben van een antidemocratisch partijprogramma is niet genoeg om een partij te verbieden. Er moet sprake zijn concrete handelingen die de democratische orde succesvol in gevaar brengt. 

In de naoorlogse geschiedenis van de Bondsrepubliek is twee keer een partij verboden. De eerste (in 1952) is de Sozialistische Reichspartei die in de traditie stond van de NSDAP. Een paar jaar later werd de communistische KPD verboden. 

In 2017 weigerde het Grondwettelijk Hof de neonazistische NPD te verbieden. Weliswaar ziet de rechter de NPD als partij met een antidemocratisch programma die daarnaar ook echt handelt. Maar volgens het vonnis is de partij zo klein en onbetekenend dat die nooit succesvol kan zijn. Het bestaan van de NPD brengt de democratie dus niet werkelijk in gevaar.

Recent gaan er in de Duitse politiek stemmen op om de rechtse partij AfD te laten verbieden. Vanwege de radicalisering van die partij wordt de AfD nu al in meerdere deelstaten in de gaten gehouden door de veiligheidsdiensten. Een verbodsproces, waarvoor enkel de Bondsdag, de Bondsraad of de Bondsregering de opdracht kan geven, is voorlopig niet in zicht.

Ierland en het Verenigd Koninkrijk

Sinn Féin (1905) is bij uitstek de meest dominante partij in Ierland. De centrumlinkse, nationalistische partij is opgericht door schrijver Arthur Griffith. Met zijn wekelijkse blad probeerde hij aan het begin van de 20e eeuw Ierse politici te overtuigen om niet aanwezig te zijn bij debatten in het Britse Lagerhuis, toen Ierland nog deel uitmaakte van het Verenigd Koninkrijk.

Tijdens de Paasweekopstand, ook wel bekend als de Easter Rising, was Griffith niet fysiek betrokken, maar werd hij mede door zijn blad ook aansprakelijk gesteld voor opruiing. De man had banden met tal van ambitieuze jonge mannen, onder wie Michael Collins en Éamon de Valera.

Een aantal jaar verder en de oorlog voor Ierse onafhankelijkheid breekt uit. Griffith bevindt zich in het kamp van Collins, die op een gemoedelijke manier de relatie met het Verenigd Koninkrijk wil afbreken. Maar voor De Valera gaat het allemaal niet snel genoeg. Hij verbreekt de relatie met Sinn Féin en richt zijn eigen partij op, genaamd Fianna Fáil.

Collins komt tijdens de oorlog om het leven, nadat hij in een hinderlaag is gelokt, vermoedelijk door sympathisanten van De Valera. Sinn Féin valt uit elkaar, maar Collins meest betrouwbare mannen willen hem eren en zijn visie voortzetten. Daarom richtten zij de derde grote politieke partij van Ierland op, Fine Gael. 

Tijdens de jaren die volgden, zag Sinn Féin alle partijleden van die pro-Brits gezind waren, vertrekken en de partij werd compleet overgenomen door soldaten van de Irish Republian Army. De IRA had nu een politieke arm binnen de Ierse gemeenschap en maakte hier ook gebruik van. In 1949 wordt Ierland een republiek en blijft het noorden onderdeel van het Britse Koninkrijk.

Veel Shinners (Sinn Féin-aanhangers) willen de katholieken in Noord-Ierland een stem geven en hen vertegenwoordigen in zowel Dublin en Belfast, als in London. Tijdens de Britse verkiezingen van 1955 wordt Sinn Féin verkozen om de belangen van twee districten in Noord-Ierland te behartigen. De protestanten in Noord-Ierland zijn hier tegen en voeren de Special Power Act uit die alleen de regering van Noord-Ierland kan invoeren, in het geval van een dreigende situatie.

De twee gewonnen zetels worden geschrapt en Sinn Féin wordt tot 1974 verbannen uit het Britse Lagerhuis. Dit heeft mede tot grotere instabiliteit gezorgd in het noorden van het eiland.

Vandaag de dag is Sinn Féin zowel de grootste partij van Ierland als van Noord-Ierland.

Polen en Oost-Europa

Toen het IJzeren Gordijn viel, verboden een hele rits aan prille Oost-Europese democratieën de partij van de voormalige communistische machthebbers. Letland, Litouwen, Moldavië en Oekraïne: allemaal verklaarden ze in 1991 de communistische partij illegaal. Roemenië trad in 2008 wat later in de voetsporen van zijn buurlanden.

Tsjechië en Slowakije lagen in de jaren nul dan weer in de knoop met extreemrechtse partijen die ze uiteindelijk ook hebben verboden. In beide landen werden de partijen als racistisch beschouwd en deelden ze veel kenmerken met het fascisme. 

Om erachter te komen of en waarom het in Polen mogelijk is om politieke partijen te verbieden, duiken we de Poolse Grondwet in. De meest recente versie daarvan stamt uit 1997. Daarin staat dat politieke partijen verboden kunnen worden als zij in hun partijprogramma’s oproepen tot totalitaire methoden en praktijken van nazisme, fascisme of communisme. 

Politieke partijen die de poort openzetten voor rassenhaat of haat gericht op nationaliteit, en partijen die geweld gebruiken om macht te veroveren of invloed te verkrijgen op de politiek van de staat, lopen ook gevaar om verboden worden. En houden zij bewust informatie geheim over hun lidmaatschap en structuur, dan worden ze eveneens in de ban gedaan.

Wanneer politieke partijen zich in Polen willen inschrijven, is dat niet louter een formaliteit. De autoriteiten die daarvoor verantwoordelijk zijn, zien er daadwerkelijk op toe dat de partij voldoet aan de materiële voorwaarden voor de activiteiten van politieke partijen. Met andere woorden, heeft de partij wel voldoende (financiële) middelen om mee te doen in de politiek?

In Polen regelt het Provinciaal Hof van Warschau die inschrijvingen. Maar twijfelt het Provinciaal Hof van Warschau of de doelstellingen en beginselen van de partij wel overeenstemmen met de Poolse grondwet, dan moet het om advies vragen bij het Poolse Grondwettelijk Hof. En is het volgens de grondwet nodig om een politieke partij te ontbinden, dan moeten de twee rechtbanken daar gezamenlijk over beslissen.