Frans Timmermans (PvdA/GL) trad gisteren in de voetsporen van Winston Churchill. Als één van de grondleggers, of founding fathers, van de EU sprak Churchill in 1946 studenten aan de Universiteit van Zürich toe. Zijn boodschap? We moeten een ‘Verenigde Staten van Europa’ creëren. De samenwerking tussen Frankrijk en Duitsland is daarvoor het fundament. 

Die samenwerking “is vandaag de dag vanzelfsprekend, maar toen revolutionair”, zegt Timmermans. Gisteren mocht hij 78 jaar later ook een toespraak houden in de Zwitserse universiteitsstad. Een eer, vindt Timmermans. Hij ziet Churchill als een “buitengewone leider” die niet schroomde om out of the box te denken. Timmermans was wel wat langer van stof dan zijn voorganger. 

Goede tijden, slechte tijden?

Hoewel de locatie niet is veranderd, spreekt de Nederlandse PvdA/GroenLinks-leider studenten toe in een heel andere tijd dan Churchill. De EU-grondlegger gaf zijn speech toen de Tweede Wereldoorlog net voorbij was en Europa aan diggelen lag. “We zijn hier vandaag bijeengekomen op een moment dat Europa intact en vrij is”, vertelt Timmermans, “maar in de praktijk bevinden we ons in het beginstadium van een oorlog, alleen nu in een nieuwe context.”

Want er zijn veel ontwikkelingen die invloed hebben op de manier waarop oorlog gevoerd wordt, die driekwart eeuw geleden nog niet eens denkbaar waren. “Artificial Intelligence vervaagt ons zicht op wat echt en nep, goed en fout is. Social media wordt gebruikt als wapen om ons te verdelen (…) en grootmachten hebben allemaal kernwapens met een reactietijd van onder de 15 minuten.”

Niet op deze manier

Met één onderdeel van Churchills speech uit 1946 is Timmermans het niet eens. De Britse oud-premier was er namelijk sterk van overtuigd dat Europa haar grote verdeeldheid te boven kon komen door de ‘vergetelheid’. De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog moesten worden opgeborgen in een box en op de hoogste plank in de garage gezet worden en de verschillende Europese landen moesten weer tot elkaar komen. 

“Misschien is ‘vergetelheid’ vandaag de dag wel een van de redenen waarom radicaal rechts mensen kan laten geloven dat nationalisme hetzelfde als patriottisme is”, vertelt Timmermans. Hij maakt zich zorgen: “Onze jongste generaties raken verder en verder verwijderd van de zwartste bladzijde in de geschiedenis van dit continent”. Steeds minder mensen lezen boeken, alleen nog maar artikelen van 100 woorden, Tweets of TikToks, stelt hij.

“Het is geen wonder dat de demonen uit het verleden weer de kop opsteken”, zegt hij dan ook tegen de jonge studenten. “Ik weet zeker dat Churchill het met me eens zou zijn dat dit de verkeerde soort ‘vergetelheid’ is.” Volgens Timmermans moeten we kritischer nadenken en kennis over onze Europese geschiedenis weer nieuw leven inblazen. 

Verdeeldheid zaaien

In de jaren ‘90 heeft Timmermans zelf in Moskou gewerkt en hij heeft de Russische politiek sindsdien op de voet gevolgd. Één les wil hij ons meegeven: “Autocraten zijn altijd heel duidelijk over hun doelen. Je moet ze niet alleen serieus nemen, maar ook letterlijk.”

Niet alleen voor Poetin, ook voor zijn rechts-populistische vrienden in Europa moeten we uitkijken, vindt Timmermans. “Als we haatzaaien niet kunnen herkennen, zijn we er gevoelig voor”, zegt hij. Politici zoals Orbán, Fico en Wilders verspreiden steeds meer haatzaaiende taal, “gericht op de ‘ander’: buitenlanders, moslims, joden, immigranten, maar ook bij de gevestigde orde, journalisten, academici, artsen, advocaten en leraren.”

Deze “valse patriotten van extreemrechts” verzwakken Europa met hun retoriek die verdeeldheid zaait, stelt Timmermans. “Er is geen troost in het tot zondebok maken van de ‘ander’”, voegt hij toe. Het creëren van vijanden binnenin laat autocratische bewegingen alleen maar groeien. 

Boos op centrumrechts

Centrumrechts is bang om te veel naar links te bewegen en dat heeft er in veel Europese landen, inclusief Nederland, voor gezorgd dat ze te dicht bij radicaal rechts staan, stelt Timmermans. “Ze zijn bijna niet meer van hen te onderscheiden”. 

Om dat te illustreren uit hij nog wat oud zeer: “In Nederland sloot centrumrechts de mogelijkheid uit om een coalitie met ons te vormen, terwijl ze de cordon sanitaire sloopten die ze zelf hadden gecreëerd om te voorkomen dat radicaal rechts de macht greep.” En nu de PVV de macht heeft in Nederland, “krijgen ze absoluut niks gedaan behalve het creëren van een nog diepere verdeling van de samenleving”. En bovendien “sleuren ze centrumrechts met zich mee in een waas van haat en incompetentie.”

Timmermans sluit het college wel hoopvol af: “Het is onze democratische plicht (…) om onze vrijheden en sociaaleconomische waarden te verdedigen en versterken. Laten we branden blussen, muren afbreken en bruggen bouwen. Want dat is mogelijk.”