De oorlog in Oekraïne is jaar drie ingegaan. Na honderdduizenden doden, lijkt vrede nog ver weg. Zowel Oekraïne als Rusland willen nog niet over het staken van het geweld praten. Toch treft Brussel al voorbereidingen. Als Rusland en Oekraïne uiteindelijk aan tafel zitten, zijn er behoorlijk wat zaken te bespreken. Onderdeel daarvan is de geleden schade. Wie betaalt dat terug? Maar ook de oorlogsmisdaden. Hoe worden zij berecht?
Rechtvaardigheid voor Oekraïne
Na de Russische invasie van Oekraïne hebben Eurocommissarissen behoorlijk wat verantwoordelijkheden erbij gekregen. Eurocommissaris Interne Markt, Thierry Breton, houdt zich nu opeens bezig met de Europese defensie-industrie. En Eurocommissaris Mairead McGuinness, verantwoordelijk voor de financiën, is sinds de oorlog bezig met het opstellen van sanctiepakketten. Ook de Belgische Eurocommissaris voor justitie Didier Reynders kreeg nieuwe taken op zijn bord: De vervolging van oorlogsmisdadigers en het opzetten van een tribunaal om het Russische leiderschap voor het gerecht te slepen. De Nederlandse Casper de Boer is politiek assistent van Reynders en houdt zich dagelijks bezig met Oekraïne. Hij legt ons uit wat er speelt en wat de Europese Commissie doet.
Het Russische regime voor de rechter slepen is niet makkelijk. Er spelen meerdere zaken tegelijk, legt De Boer uit. Zo zijn er de Russische soldaten die onschuldige burgers vermoorden of martelden. En dan is er ook de deportatie van Oekraïense kinderen naar Rusland. Daar heeft het Internationaal Strafhof al een arrestatiebevel over uitgevaardigd tegen Poetin. Maar bovenal is er wat ze in het internationaal recht ‘the mother of all crimes’ noemen: De in de ogen van de Europese Commissie, onrechtmatige invasie van Oekraïne door Rusland.
Mother of all crimes
De EU blijft er bij: Het Russisch leiderschap, de zogeheten ‘troika’, daar wordt gewoonlijk de Russische president mee bedoeld, Poetin dus, maar ook de ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie, en de Russische leger leiders hadden geen enkel recht om Oekraïne binnen te vallen. Het is de reden dat er al sinds het begin van de oorlog gesproken wordt over een speciaal tribunaal.
Poetin heeft het al aan de stok met het Internationaal Strafhof in Den Haag, maar uitspraken doen over of een invasie terecht is, valt buiten het mandaat van het Strafhof. Daarvoor is er ook nog het Internationaal Gerechtshof, ook in Den Haag. Let op: dat zijn twee verschillende instanties. En hoewel het gerechtshof geschillen tussen twee of meer landen behandelt, kunnen Poetin en de Russische politieke top daar niet persoonlijk voor de rechter gesleept worden voor een dergelijke misdaad. Alleen landen kunnen door het gerechtshof aansprakelijk worden gesteld. “Er is dus eigenlijk nog geen manier om het Russische regime aansprakelijk te stellen specifiek voor de misdaad van agressie, oftewel de invasie van Oekraïne”, legt De Boer uit.
Tribunaal voor het Russische regime
Een speciaal tribunaal is een mogelijke oplossing en het kabinet van Reynders en dus ook De Boer, zijn nauw betrokken bij de totstandkoming van zo’n tribunaal. Commissaris Reynders en dus ook De Boer waren in juli nog in Den Haag voor de lancering van het International Centre for the Prosecution of the Crime of Aggression against Ukraine. Een hele mond vol, maar in het kort ICPA genoemd. Dat is een speciaal samenwerkingsverband ondersteund door Eurojust, dat helpt bij het verzamelen van bewijs van oorlogsmisdaden die hebben plaatsgevonden en nog steeds plaatsvinden tijdens de oorlog. Eurojust is een Europese instantie die nationale opsporingsdiensten helpt met grensoverschrijdende criminaliteit als drugssmokkel en terrorisme.
Daarnaast praat de Europese Commissie iedere maand met meer dan 40 landen die willen meewerken. Er wordt gesproken over hoe dat tribunaal eruit moet zien, waar het gevestigd wordt, maar ook welke procedures gevolgd moeten worden. “We zijn al best ver gekomen”, zegt De Boer. De eerste teksten liggen al op tafel. Op basis daarvan proberen de deelnemende landen het tribunaal verder vorm te geven.
Nederland hoopt overigens dat het tribunaal in Den Haag gevestigd wordt. Den Haag is immers de hoofdstad van het internationaal recht. Voor de Europese Commissie is het vooral belangrijk dat er een tribunaal komt. “De EU is dan ook een van de drijvende krachten achter die discussie”, zegt De Boer. De uiteindelijke beslissing over hoe het tribunaal er uiteindelijk uit zal komen te zien, zal besloten moeten worden op politiek niveau door de deelnemende landen.
Immuniteit
Een gevoelig punt is de immuniteit van staatshoofden. Volgens het internationaal recht zijn staatshoofden, regeringsleiders en ministers van buitenlandse zaken immuun voor vervolging. Een groot probleem voor Oekraïne. Want hoe kan Poetin, als Russisch staatshoofd, wettelijk vervolgd worden? Oekraïne zal nooit accepteren dat Poetin en Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, niet voor het tribunaal kunnen verschijnen. Tegelijkertijd zien andere landen die het tribunaal op willen zetten weinig heil in het opheffen van de immuniteit van staatshoofden. Daardoor kunnen ze immers zelf ook voor de rechter gesleept worden.
“Het is daarom belangrijk om aan verwachtingsmanagement te doen”, zegt De Boer. De kans is groot dat het tribunaal zich daarom ook zal gaan richten op de laag onder Poetin. De legerleiding en Russische parlementariërs bijvoorbeeld.
