De leider van de AfD in Thüringen, Björn Höcke, heeft een tijdje terug de randjes van de rechtstaat opgezocht met zijn uitspraken. Zo heeft hij kritische journalisten persoonlijk bedreigd en gezegd dat als hij de verkiezingen zou winnen, hij alle financiering die bedoeld is voor het bevorderen van diversiteit en democratische waarden wil stopzetten. Ook de strijd tegen rechts-extremisme vindt hij onzinnig. En nu is het zover: de AfD is de grootste geworden in zijn deelstaat.
Moeten we ons zorgen maken?
Politicus Sophie in ‘t Veld heeft zich in Nederland en Europa altijd hard heeft gemaakt om democratische grondbeginselen te verdedigen. “Duitsland wordt echt niet van vandaag op morgen het volgende Hongarije, maar we kunnen dit niet zomaar negeren”, zegt zij. Dr. Sonja Priebus is het met haar eens. Zij heeft veel geschreven over democratische terugval en de instrumenten die de EU heeft om daartegen te strijden. “Er is zeker reden om ons hier zorgen over te maken” stelt Priebus. Er is immers een steeds grotere machtsverschuiving naar rechts-populistische partijen, niet alleen in Duitsland, maar ook in Nederland en in de hele Europese Unie.
De overwinning van de AfD is onderdeel van een grotere trend in de EU: steeds meer antidemocratische bewegingen komen aan de macht. En dat maakt de EU-besluitvorming nog lastiger dan voorheen. We zien steeds vaker dat wanneer de Europese Commissie lidstaten straft wegens schending van democratische waarden, ze ineens hun stem intrekken voor andere wetten. Het doel daarvan? Chantage. De rechtsstaat wordt zo dus gebruikt als politiek ruilmiddel. En dat geldt ook voor beleid waar Nederland in Europa voor pleit.
Slaapwandelen
“Europa slaapwandelt” stelt In ‘t Veld, “het zijn de mainstream partijen die verantwoordelijk zijn voor het verzwakken van democratische structuren”. Doordat zij hun ogen vaak sluiten voor extreme en antidemocratische denkbeelden worden die genormaliseerd, aldus In’t Veld. En hierdoor komt de democratie in Europa in de gevarenzone. Daaronder valt volgens haar het gebruik van mild taalgebruik door middenpartijen en media: “We kunnen het niet meer blijven goedpraten en moeten benoemen wat er aan de hand is: het is de opkomst van extreemrechts, neofascisme”. Mensen zullen wellicht nog eens een extra keer nadenken voordat ze op zulke partijen stemmen, gelooft zij.
Volgens Priebus ligt dat iets genuanceerder: “Het veranderen van taalgebruik laat de diepgewortelde teleurstelling en wantrouwen in die middenpartijen niet zomaar verdwijnen.” De Hoogleraar stelt dat de wortel van het probleem gezocht kan worden bij de middenpartijen, maar dan juist omdat zij vaak hun eerdere stemmers teleur hebben gesteld. Toch zijn volgens haar de echte boosdoeners nog steeds de radicaal rechts-populistische partijen, die opzettelijk de democratie en rechtsstaat willen ondermijnen.
Inleveren die beurs
De Europese Commissie is de juridische waakhond van de EU. Voorzitter Ursula von der Leyen is verantwoordelijk voor het bestrijden van de democratische terugval in de Unie. De Commissie heeft meerdere mogelijkheden om hieraan te werken. Welke instrumenten zijn het meest effectief? De sancties die invloed hebben op de portemonnee, zegt Priebus. In de EU-taal worden deze conditionaliteitsverordeningen genoemd. “Wanneer een antidemocratische leider als doel heeft de democratie en rechtsstaat te ondermijnen, werkt dialoog niet. Alleen financiële sancties hebben dan een kans van slagen”. Inbreukprocedures worden ook nog vaak gebruikt, maar kunnen erg lang duren: sommigen zelfs meerdere jaren.
(On)afhankelijk
Als er steeds meer EU-landen democratisch achteruit gaan, doet de Commissie dan wel genoeg om dit te bestrijden? Sophie in ‘t Veld vindt van niet. “Partijpolitiek speelt daar heel hard in mee” zegt ze. Volgens haar is Von der Leyen selectief in wie ze wel straft en wie niet. Volgens de verdragen moeten Eurocommissarissen hun werk doen zonder partijbelangen in het achterhoofd, maar die formele onafhankelijkheid komt vaak in het geding. En dan kunnen keuzes die gaan over onze democratische grondbeginselen al snel een politiek kleurtje krijgen. Als voorbeeld wijst ze naar Griekenland: Von der Leyen straft Hongarije, maar is veel voorzichtiger in Griekenland, waar christendemocratische partijgenoot Mitsotakis aan de macht is. “En dan geef je dus eigenlijk een vrijbrief aan soortgelijke figuren in andere landen” legt ze uit.
Priebus bevestigt dat dit gebeurt, maar zegt er wel bij dat de dubbelzinnigheid van de Europese Commissie niet per se daardoor hoeft te komen: “de Commissie moet wel in haar achterhoofd houden dat ze in de Raad en het Parlement steun moeten krijgen voor hun initiatief dat op tafel ligt”. Ze vindt ook dat we niet te hard moeten zijn: “de Europese Commissie heeft veel nieuwe instrumenten ontwikkeld om democratische terugval tegen te gaan en reageert al veel sneller en efficiënter dan eerst.”
