Binnenkort brengt de Europese Commissie het jaarlijkse rapport uit over de stand van de rechtsstaat in de afzonderlijke lidstaten. Die rapportage gaat niet alleen in op het rechtssysteem, maar ook op corruptiebestrijding, pluriformiteit van de media en andere institutionele zaken die de checks en balances bepalen. Dit jaar krijgt de relatie met de werking van de interne markt daarbij extra aandacht. Zo is de kwaliteit van de rechtsstaat belangrijk voor de zekerheid voor investeerders.

Bouwstenen voor het rechtsstaatrapport heeft de Commissie afgelopen week gepubliceerd in The 2025 EU Justice Scoreboard. Dat scorebord bevat maar liefst 64 grafieken die de doelmatigheid, kwaliteit en onafhankelijkheid van de rechtssystemen in de 27 lidstaten in beeld brengen.

Onafhankelijkheid van rechters

Voor de beoordeling van de onafhankelijkheid zijn zowel burgers als bedrijven geraadpleegd. De verschillen tussen de lidstaten zijn groot, terwijl de opinies van burgers en bedrijven sterk overeenkomen. Zo oordeelt driekwart van de respondenten positief (goed of redelijk) over de onafhankelijkheid van de Nederlandse rechtspraak. Voor hekkensluiter Polen is dat slechts een kwart.

In de grafiek zijn de lidstaten gerangschikt naar door bedrijven gepercipieerde onafhankelijkheid van rechtspraak: van links overwegend onafhankelijk, naar rechts weinig onafhankelijk. De grafiek laat zien waaraan bedrijven het gebrek aan onafhankelijkheid wijten. Gaat het om:

• gebrekkige waarborgen voor status en positie van rechters;
• inmenging of druk van economische of andere specifieke belangen; en/of
• inmenging of druk door regering en politici?

Wat kunnen we uit de grafiek opmaken?

Naarmate bedrijven minder vertrouwen in de onafhankelijkheid van de rechtspraak, noemen zij daar ook vaker redenen voor: de staafjes worden naar rechts toe steeds langer. Litouwen, Estland en Letland vormen daarop overigens een uitzondering.

De redenen die per lidstaat worden genoemd, ontlopen elkaar niet veel: de drie gekleurde staafjes zijn per lidstaat bijna even lang. De samenhang is natuurlijk sterk: een gebrekkige positie van rechters vergroot de mogelijkheden voor inmenging van buiten.

Een andere grafiek in het scorebord laat nog zien hoe bedrijven de effectiviteit van investeringsbescherming door wetgeving en rechtspraak waarderen. Cyprus, Griekenland, Slowakije, Letland en Polen scoren daarbij het laagst.

Hongarije

Het komende rechtsstaatrapport zal het niet bij dit soort kwesties laten, maar zal zeker ook weer ingaan op de waarborgen voor grondrechten. Deze vormen immers een hoeksteen van de rechtsstaat. Sinds september 2018 (!) loopt een procedure tegen Hongarije vanwege schending van die grondrechten. Het Deense voorzitterschap wil die procedure verder voeren richting opschorting van het stemrecht. Maar of de andere lidstaten daarin meegaan, is de vraag.