Door Ruben Stift

Als de invasie van Oekraïne één ding laat zien, dan is het dat Europese leiders en burgers lang naïef zijn geweest. Europa beseft dat steeds beter nu Amerika haar blik vooral naar binnen richt en machtspolitieke dictators uit China en Rusland wereldwijd steeds meer de dienst uitmaken. “Europa maakt een grote omslag door in het geopolitiek denken”, ziet politiek filosoof, historicus en voormalig adviseur van de Europese Raad Luuk van Middelaar. Een ontwikkeling die al langer bezig is, maar met de invasie van Rusland in Oekraïne een “enorme versnelling” doormaakt. Genoeg reden voor een gesprek met Van Middelaar over het nieuwe Europa. 

Europa wordt gevormd door de crises die het moet trotseren, lezen we in uw werk. Wat is de grootse verandering die u heeft zien plaatsvinden tijdens de Oekraïnecrisis?

“De EU betreedt nu concreet de arena van de machtspolitiek en is daarbij niet bang om militaire middelen in te zetten. Drie dagen na de Russische inval leverde Europa wapens aan Oekraïne. Dat werd door voorzitter van de Commissie Ursula von der Leyen terecht een ‘waterscheidings-moment’ genoemd. Het was oorspronkelijk niet de bedoeling dat Europa macht zou uitoefenen. Integendeel, de Europese Unie is opgericht om via de wereld van markt en recht een einde te maken aan de machtspolitieke strijd op het continent. Maar met deze uiting van machtspolitiek werd eens te meer zonneklaar dat het Europese zelfbeeld definitief is veranderd. Daarom is dit zo’n fundamentele verandering.” 

Toch is het niet voor het eerst dat Europa nadenkt over geopolitiek? 

“In 2014 tot 2016 begon het geopolitieke al in te dalen. De annexatie van de Krim en de vluchtelingencrisis confronteerde de Unie sterk met haar eigen kwetsbaarheid. Juni 2016 vond het Brexit-referendum plaats. Het ‘ever closer Union’ verhaal kreeg toen een stevige schok. Hetzelfde met de verkiezing van Trump. Hij wilde de Europese Unie echt kapot maken. Hij belde meerdere regeringsleiders op om te zeggen ‘Hé, zouden jullie niet samen met de Britten eruit moeten stappen?’. 

“Tegelijkertijd kocht China uit strategische belangen agressief Europese industrie op. ‘Holy fuck ze menen het echt’, klonk het toen. Al die klappen achter elkaar deden de Europese Unie beseffen dat niet elk land zal worden zoals wij, democratisch en vredesgezind, maar dat er ook krachten zijn in de wereld die niet het beste met ons voor hebben. Europa moest voortaan ‘het lot in eigen handen nemen’, in de woorden van Angela Merkel.”

Die ontwikkeling van Europa naar geopolitieke speler is dus al langer gaande. Desondanks zie u ook nu tijdens deze crisis nog veel misgaan?

“Ik ben nog niet altijd even overtuigd van de geopolitieke kunde van de EU. Een geopolitieke actor heeft een verhaal nodig. Dat is cruciaal voor de geloofwaardigheid van Europa. Poetin spreekt namens het eeuwige Rusland. Xi Jinping namens de Chinese beschaving. Maar namens wie spreekt Europa? Een verhaal van de EU als machtspolitieke speler in deze oorlog ontbreekt nog. Het is toch vooral een oorlog tussen Rusland en ‘het Westen’. En in dat verhaal verdwijnt Europa als ondergeschikt aan de VS, waardoor Europa dus ook het vermogen verliest om specifieke belangen te articuleren. En dat is gevaarlijk, want die zijn voor ons, als buur van Rusland en nabij het Midden-Oosten en Afrika, niet altijd hetzelfde voor de VS aan de overkant van de oceaan. Als de bommen straks vallen of wanneer vluchtelingenstromen op gang komen, dan is dat voor ons een stuk urgenter dan voor Amerika.”

Dat verhaal is dus cruciaal voor de geloofwaardigheid van Europa naar de rest van de wereld toe. Maar hoe geloofwaardig is Europa naar haar eigen burgers, als het op het geopolitieke toneel steeds meer namens hen gaat handelen? 

“Europa staat sterker in de wereld als het ook geloofwaardig namens het Europese publiek spreekt. Dat is nu nog duidelijk moeilijk, maar wat ik interessant vind om te zien is dat afgelopen crises iets van een Europese publieke ruimte is ontstaan. Dat zag je heel duidelijk in de pandemie, waar een publieke roep om Europees handelen ontstond toen verschillende landen het moeilijk hadden. Merkel zou niet snel het coronaherstelfonds in leven hebben geroepen als zij niet die publieke wanhoopskreet uit Italië en Spanje had aangehoord. De publieke ruimte was er dus tijdens de pandemie en had bovendien een gezaghebbende rol in de Europese aanpak.” 

Welke rol speelt die publieke ruimte nu in de Oekraïnecrisis?

“Ik denk dat er in deze crisis in ieder geval één persoon is geweest die het gezag van de Europese publieke ruimte goed aanvoelt: de Oekraïense president Zelensky. Hij maakt een virtuele reis door Europa om in elke lidstaat parlementen toe te spreken. Tijdens zijn toespraken begint hij steevast over de Europeesheid van zijn publiek, de Oekraïners, en van de mensen die hij toespreekt. Hij doet daarmee dus een beroep op de Europese gezamenlijkheid om zijn zaak te bepleiten. En met succes: Zelensky zet via deze weg druk op Europese politici om wapens te leveren aan Oekraïne. Dit laat duidelijk zien dat de Europese publieke ruimte een beslissend rol speelt in deze crisis en de Europese respons hierop.”

Kan Europa de interne stabiliteit wel waarborgen tijdens haar ontwikkeling naar geopolitieke speler? Tot voor kort hadden we het nog over een rechtsstaatcrisis in Hongarije en Polen. 

“De misstanden in Polen en Hongarije gaan gewoon door. Je hoort nog steeds veel over Hongarije, vooral ook omdat Orbán regelmatig dwarsligt als het om sancties voor Rusland gaat. Maar over de rechtsstatelijke misstanden in Polen hoor je bijna niks meer. Terwijl de dag na de invasie nog een Poolse rechter is geschorst omdat zij het lef had om EU-recht te willen inroepen. Dit vergeten we allemaal even omdat Polen nu een front-linestaat is in het conflict. Ik vind dit problematisch omdat democratie en rechtstaat een belangrijke rol spelen in het Europese verhaal als waardengemeenschap. Dat is ook waarom Poetin als tegenstander zien – hij bedreigt die waarden in Oekraïne. Als we de misstanden in Hongarije en Polen niet oplossen dan verliest dat Europese verhaal geloofwaardigheid. Maar dat we dat even vergeten hoort ook bij geopolitiek volwassenwording, waar je soms moeilijke keuzes moet maken.”

U heeft het in uw publicaties veel over gebeurtenissenpolitiek. Politici die moeten improviseren om onverwachte crises te trotseren. De Europese respons op de Oekraïnecrisis is hier een duidelijk voorbeeld van. Maar er is ook nog een andere crisis die Europa moet trotseren, namelijk klimaatverandering. Dit is geen gebeurtenis, maar een proces. Hoe moet Europa hier mee omgaan?

“Dat is heel lastig voor Europa, juist omdat het geen concrete gebeurtenis is. Europese politici proberen wel in te spelen op bosbranden en overstromingen die de ernst van klimaatverandering zichtbaar maken. Maar het probleem is dat het pas op dat soort momenten een gezicht krijgt. Je kent misschien de anekdote van Obama. Hij had twee postbusjes op zijn bureau staan. De een voor ‘belangrijk’ en de ander voor ‘urgent’. Klimaat lag op belangrijk, maar urgent gaat altijd voor. Urgent is oorlog, urgent is ruzie in de democratische fractie. Belangrijk blijft dan wachten.”

Dat klinkt dus eigenlijk alsof de politiek zoals u die waarneemt bijna niet is toegerust op een probleem als klimaatverandering? 

“De politiek heeft daar moeite mee. Maar dan kunnen we terugkomen op die publieke ruimte. Een fenomeen als Greta Thunberg is de Zelensky van het klimaat. Zij geeft in Europa en daarbuiten klimaatverandering een gezicht en zet daarmee druk op beleidsmakers en politici. De publieke ruimte speelt een fundamentele rol in het bij de les houden van politici, ook op dit dossier.”